خبرگزاری مهر - گروه استانها، ایرج اعتمادی؛ ژئوپارک‌ها نه فقط داستان سنگ و صخره، که داستان انسان است، چرا که حفظ زمین بیش از هر چیزی برای ادامه حیات بشر مهم است.
قشم، به عنوان جزیره‌ای منحصر به فرد و پراستعداد از حیث غنای طبیعی و فرهنگی، برخوردار از ویژگی‌هایی است که در کم‌تر جایی از کشور، و حتی جهان، یافت می‌شود. قشم جایگاه بزرگ‌ترین و اولین ژئوپارک خاورمیانه است، از سوی دیگر، طولانی‌ترین غار نمکی جهان نیز در قشم قرار دارد.
ژئوپارک قشم در این سال‌ها افت و خیزهای زیادی را پشت سرگذاشته است؛ از پیوستن به شبکه جهانی ژئوپارک‌ها در سال ١٣٨٥، تا حذف ژئوپارک از فهرست جهانی در سال۹۱، زنگ خطری بود که مسئولان سازمان منطقه آزاد را بر آن داشت تا ساز و کارهایی برای بازگشت مجدد به ژئوپارک‌های جهانی بیندیشند.
ژئوپارک قشم، پس از دو سال تلاش و پیگیری هدفمند و برنامه‌ریزی شده از سوی سازمان منطقه آزاد، با همکاری کارشناسان و مشاوران زبده داخلی و خارجی، با حمایت و پشتیبانی جامعه محلی و مسئولین سازمانی، توانست اعتبار و مهر تأیید خود را از مهم‌ترین نهاد بین‌المللی دریافت کند. نشان ارزشمند ژئوپارک در پایان نشست شورای اجرایی یونسکو در فرانسه در ١٥ اردیبهشت ٩٦، به جزیره قشم، به عنوان اولین و بزرگ‌ترین ژئوپارک جهانی در منطقه آسیای جنوب غربی و خاورمیانه اعطا شد.
جزیره قشم با پیوستن به شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو، ضمن برخورداری از حمایت‌های یونسکو و سایر کشورهای عضو، بیش از پیش می‌تواند در نیل به اهداف عالی در زمینه توسعه پایدار سرزمینی، حفظ و صیانت از میراث طبیعی و فرهنگی خود گام بردارد.
از این پس، در عرصه گردشگری بین‌المللی، ظرفیت‌های ارزشمند جزیره قشم در تمام ژئوپارک‌های جهان، در اختیار علاقه‌مندان سفر، به ویژه کسانی که با محوریت ژئوتوریسم و اکوتوریسم سفر می‌کنند، قرار خواهد گرفت.
گفته می‌شود تمام اتفاقاتی که در نتیجه دخالت انسان در طبیعت از ابتدای پیدایش بشر افتاده، به اندازه درصدی از میزان تخریب او در یک قرن اخیر نبوده است.
ژئوپارک، اهمیت حفظ و نگه‌داشت جلوه‌های طبیعت پیرامون انسان را از منظر علمی و زیباشناختی ترویج می‌کند و در کار تفسیر ساده میراث زمین‌شناختی است. ژئوپارک می‌خواهد نشان دهد، چگونه می‌توان از مواهب ارزشمند طبیعی بهره برد و برای آیندگان نیز باقی گذاشت.
ژئوپارک به دنبال پیوندها و ارتباطات گمشده بین انسان و طبیعت است. آنچه از تجربیات کشورها و فرهنگ‌های مختلف در اقلیم‌های متفاوت، طی ۲۰ سال گذشته دست می‌دهد، موفقیت‌آمیز بودن این نوع برنامه‌ها در راستای افزایش ارتباطات و افزایش سطح آگاهی انسان‌های پیرامون ژئوپارک‌ها بوده که مردم به داشته‌های طبیعی خود به عنوان یک ارزش نگاه کنند.
از دیرباز دستگاه‌ها و متولیان زیادی در اکوسیستم‌های مختلف برای حفاظت از فرهنگ‌ها در بحث میراث فرهنگی ملموس و ناملموس و طبیعت جاندار، در قالب شبکه‌های مختلف و مناطق حفاظت شده، فعالیت می‌کنند، برنامه‌های ژئوپارک اما، برنامه‌های جدید و هوشمندانه‌ای در عصر ماست که با محوریت طبیعت بی‌جان پیش می‌رود.
ابتدا این سوال پیش روی دغدغه‌مندان و دوست‌داران زمین شکل گرفت که در کنار همه این تشکیلات و برنامه‌هایی که برای حفظ فرهنگ‌های ملموس و ناملموس و مناطق حفاظت شده و محیط زیست و... وجود دارد، چگونه می‌توان از طبیعت بی‌جان به عنوان زمین گردشگری بهره‌برداری کرد که منجر به حفظ میراث زمین شود. مباحثی که در نهایت منجر به پیدایش مفهومی تحت عنوان ژئوپارک در سطح جهان شد.
پیشتر در بحث حفاظتی ژئوپارک‌ها، برنامه‌های مختلفی در سطح جهان ارائه شده بود، حتی حفاظت‌های محدودکننده‌ای مثل دیوارکشی‌ها، مراقبت‌ها به واسطه گاردها و نگهبانی‌ها، که این‌ها هیچ‌کدام نتوانستند آن طور که شاید و باید، ژئوپارک‌ها را حفظ کنند، شیوه‌های جدید حفاظتی که الگوی مسئولین در قشم نیز قرار گرفت، بحث مشارکت مردم در حفظ منابع و ذخائر ارزشمند زمین بود که با برنامه‌ریزی و استراتژی‌های مدیریتی، مردم ساکن پیرامون ژئوسایت‌ها، خود عهده‌دار اصلی حفظ و نگهداری طبیعت شدند. مردم محلی می‌توانند خود بهترین حافظان باشند.
در این مصاحبه پای صحبت‌های حمیدرضا محسن‌پور مدیر ژئوپارک سازمان منطقه آزاد قشم، از دغدغه‌ها، برنامه‌ها و سیاست‌های سازمان منطقه آزاد در ارتباط با حفاظت از بزرگ‌ترین ژئوپارک خاورمیانه در قشم، می‌پرسیم.
حمیدرضا محسن‌پور متولد۱۳۵۴ در بندرعباس، با این‌که بیشترین تجربه‌اش در حوزه توریسم اندوخته، مطالعات تکمیلی خود را در رشته ایران‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران گذرانده است.
سابقا حوزه‌ای تحت عنوان معاونت سیاحتی در وزارت ارشاد تعریف وجود داشت؛ در دوره ریاست جمهوری خاتمی مطالعاتی از سوی مشاورین انجام شد و در این حوزه بازنگری‌هایی به عمل آمد که منجر به تشکیل سازمان ایرانگردی و جهانگردی شد. محسن‌پور که علاقه‌مند مباحث گردشگری بود، از همان سال‌ها با این سازمان شروع به همکاری کرد.
او در آزمون سراسری ورودی راهنمایان جهانگردی در سال ١٣٧٧، جزو چهار نفر راه یافته از هرمزگان بود؛ موضوعی که بعدها منجر به اشتغال او در سازمان ایرانگردی و جهانگردی به عنوان کارشناس أموزش و نماینده مرکز آموزش خدمات جهانگردی کشور در استان هرمزگان شد.
پس از سال‌ها انجام وظیفه در پست‌ها و مسئولیت‌های مختلف حوزه گردشگری در استان هرمزگان و تهران، در سال ١٣٩٣ به جزیره قشم آمد و به واسطه تجربیاتی که در بخش ژئوتوریسم اندوخته بود، به عنوان مدیر ژئوپارک در سازمان منطقه آزاد قشم مشغول بکار شد.
به عنوان اولین سوال از او می پرسم تاکنون چه تعداد ژئوسایت‌های ژئوپارک در قشم شناسایی شده‌اند؟
ژئوسایت‌هایی که تا امروز شناسایی شده‌اند ۲۷ تا هستند.
در حال حاضر قشم چه ژئوسایت‌هایی برای بازدید گردشگران دارد؟
ما از نظر مطالعات اولیه جزو ژئوپارک‌هایی هستیم که تعداد ژئوسایت‌های‌مان می‌تواند بالای ۵۰ تا باشد. منتها در حال حاضر از بین ژئوسایت‌هایی که به بهره‌برداری رسیده‌اند می‌توان به دره ستاره‌ها و تنگه چاهکوه و دره تندیس‌ها اشاره کرد. البته افتخاری در بالا بودن تعداد ژئوسایت‌ها نیست، آنچه مهم است میزان توفیق در بهره‌برداری پایدار و حفاظت از آن‌هاست.
چه مساحتی از جزیره شامل ژئوپارک می‌شود؟ بیشتر در چه بخش‌هایی از جزیره قرار دارند؟
قلمرو ژئوپارک ما در گذشته ۳۰۰ کیلومتر مربع بود و قلمرو فعلی بالغ بر ۲۰۰۰ متر مربع خواهد شد؛ تأکید ما بیشتر در غرب جزیره است، در حال حاضر با اقداماتی که در دو سال اخیرانجام داده‌ایم، پهنه ژئوپارک شامل کل جزیره با احتساب منطقه حرا و جزیره هنگام و خلیج دیرستان، قلمرو ژئوپارک بیشتر از مساحت کل جزیره می‌شود.
چه مراحلی برای تبدیل یک پدیده زمین‌شناسی به ژئوسایت گردشگری از نظر کارشناسی طی می‌شود؟
ما در مواجهه با پدیده‌های زمین‌شناسی، ابتدا ویژگی و اهمیت آن‌ها را از منظر علمی، بررسی و مطالعه می‌کنیم تا بفهمیم، آیا این پدیده، قابلیت تبدیل به یک ژئوسایت دارد یا نه؛ در مرحله بعد در صورت واجد شرایط بودن پس از انجام مطالعات امکان‌سنجی، برأورد ظرفیت تحمل سایت و تعیین استراتژی‌های حفاظت و بهره‌برداری پایدار، عملیات طراحی مسیرهای بازدید و نحوه تفسیر موثر سایت را آغاز و در مرحله نهایی برنامه معرفی و بازاریابی جهت آشنایی گردشگران با این سایت را به صورت حرفه‌ای اجرا می‌کنیم.
شاید فعالیت‌های ژئوپارک قرابت زیادی با موضوعات گردشگری، منابع طبیعی و محیط زیست داشته باشد، اما مامویتهای گردشگری سازمان، با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است؛ از سوی دیگر محیط زیست سازمان منطقه آزاد نیز مباحث زیست محیطی منطقه آزاد را دنبال می‌کند. اگرچه برخی از این فعالیت‌ها می‌توان در جهت سیاست‌های ژئوپارک تعریف کرد، با این حال ژئوپارک ماموریت‌ها و اهداف خاص خودش با رویکرد حفظ زمین یونسکو و با تاکید بر مفاهیم علوم زمین و زمین گردشگری دنبال می‌کند.
وجود پدیده‌های بارز زمین‌شناسی و نقش آن‌ها در تامین یا ارتقا معیشت ساکنان هم‌جوار به عنوان یکی از شروط اصلی عضویت در شبکه جهانی مطرح است.
هر منطقه و بخش از این کره خاکی یک داستان مخصوص به خود دارد و باید توسط کسانی که به علوم زمین واقف هستند به زبانی ساده تفسیر شود؛ به نحوی که یک دانش‌آموز دوازده ساله نیز بتواند پیام آن‌را به خوبی درک کند و انتقال دهد.
به طور مثال می‌توانند بگویند ۲ میلیون سال پیش در این منطقه چه اتفاقی افتاده، گرمایش و سرمایش زمین چگونه بوده که باعث مرگ و میر دسته جمعی موجوداتی شده که امروز فسیل‌هایی از آن‌ها بجا مانده، و این فسیل‌ها بیانگر وضعیت خاص آن‌ها در یک دوره زمین‌شناسی است.
ما باید ببینیم چطور می‌توان در راستای توسعه پایدار از این پدیده‌ها بهره‌برداری و حفاظت کرد به طوری که نسل‌های آینده نیز، از این مواهب خدادادی برخوردار شوند.
به طور مشخص بفرمایید دره ستارگان به عنوان یکی از این ژئوسایت‌ها چه فوایدی برای مردم ساکن در پیرامون آن داشته است؟
دره ستارگان یا به گویش محلی‌ها همان «استاله کفته»، از زمان پیوستن قشم به شبکه ژیوپارک‌ها، رونق گرفته و تبدیل به یکی از مقاصد اصلی گردشگری قشم شده است. در روستای برکه خلف دو شرکت تعاونی بانوان ایجاد شده که اعضای هر کدام بیش از ۴۰ نفر هستند و این به خاطر وجود و افزایش بازار تقاضاست.
وقتی یک پهنه را شناسایی و معرفی و حفاظت کردیم، طبعا جذابیتش گردشگران را به آن سو می‌کشاند. ولی باید مسأله ظرفیت تحمل شکنندگی سایت‌های طبیعی را هم مدنظر داشت.
در گذشته نه چندان دور، عمده بازدیدها محدود به شهر قشم و درگهان می‌شد و سایر پتانسیل‌های جزیره چندان أشنا نبودند. یک وجه ژئوپارک مارکتینگ است، بعد دیگر خلاقیت مردم است. تعاونی‌های برکه خلف در بحث صنایع دستی، و اقامتگاه‌هایی که در آن‌جا فعالیت می‌کنند از این رفت و آمدها منتفع می‌شوند؛ در غرب جزیره سوپرمارکتی وجود دارد که امروز برای بسیاری از گردشگران شناخته شده و به نوعی تبدیل به یک برند شده، افزایش آمد و شدها افزایش تقاضا و به تبع آن افزایش و تنوع‌بخشی به مکانیسم عرضه را به دنبال داشته است.
همیشه راه به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه و رونق شناخته می‌شود؛ هدف ما این است که در روستاها موقعیت ایجاد کنیم؛ راه دسترسی به ژئوسایت تنگه چاهکوه جهت بهره‌مندی بیشتر روستای چاهو شرقی توسط ژئوپارک تغییر یافت، مسیر دسترسی به ژئوسایت دره تندیس‌ها نیز به همین ترتیب و یا راه دسترسی به مجموعه گنبد و غار نمکدان از راه ساحل شمالی هر چند دورتر است، اما از آن‌جا که بهره‌مندی روستاهای بیشتری را در پی داشت در اولویت ساماندهی قرار گرفت .
در بحث مشارکت‌های مردمی، چه نگاهی برای حفاظت از ژئوسایت‌های‌تان دارید؟
بر خلاف برنامه‌های میراث جهانی یونسکو که متکی و وابسته به نقش دولت‌هاست، برنامه ژئوپارک مبتنی بر مشارکت و فعالیت مردم و جوامع محلی است، سیاست‌های ژئوپارک نیز ایجاب می‌کند با کمک‌های مقطعی و ناپایدار، فرایند طبیعی و فرهنگی ریشه‌دار در مناطق را به خشکی نکشاند.
مثلاً در لایروبی (چاه‌ها یا برکه‌ها) که در جزیره از دیرباز با آداب خاص توسط مردم انجام می‌شده، بهتر است از طریق همیاری خود روستائیان انجام شود تا این روش و سنت پایدار بماند، شاید گاهی جهت تقویت و تداوم یک شیوه که ماهیت و کارکرد پیشینه خود را از دست داده، مثلا اهمیت حفظ معماری بومی خانه‌های روستایی و استفاده از بادگیر، گاهی لازم باشد یک سری مشوق‌ها برای حفظ آن‌ها در نظر بگیریم. اما هدف اصلی ما باور دادن به مردم است تا به هویت و میراث ارزشمند در تعامل با طبیعت ببالند و رفتار کنند.
در این خصوص تاکید زیادی روی مدارس غرب جزیره داریم که خوشبختانه در تعامل با آموزش و پرورش، تاکنون برنامه‌های خوبی اجرا کردیم و برنامه‌های بهتری هم در دست اقدام داریم .
در این زمینه چه برنامه‌های دیگری دنبال می‌کنید؟
ما الان روی مربیان به عنوان همیاران ژئوپارک کار می‌کنیم. روی شخصیت‌های کهور، دختولوک و لاک‌پشت پوزه عقابی به عنوان نمادهای هویتی قشم به شیوه‌های مختلف کار می‌کنیم . طراحی شخصیت دوبعدی و سه بعدی دختولوک به اتمام رسیده، در بحث داستان برای بچه‌ها با موضوعات میراث زمین‌شناسی کار می‌کنیم؛ از همفکری و مشارکت نخبگان و پیشکسوتان محلی، أعم از دهیار، شورا، خیر، ائمه جماعات و جامعه نخبه در برنامه‌های ژئوپارک بهره می‌بریم. جشنواره روستایی ژئوپارک هم که تا حالا ۳ بار برگزار شده بر محور توسعه اقتصاد روستایی متمرکز است؛ اخیراْ، با مشارکت آموزش و پرورش بخش شهاب، به دنبال ایجاد موزه و مرکز تحقیقات دانش‌آموزی با رویکرد علوم زمین در غرب جزیره هستیم.
پیشنهاد دیگری نیز به یونسکو جهت اعطای نقش راهبری قشم در زمینه توسعه و ترویج مفاهیم علوم زمین و ژئوپارک‌ها در سطح خاورمیانه داده شده و در صدد هستیم از موقعیت استراتژیک قشم به مثابه پلی بین ژئوپارک‌های دنیا که غالب آن‌ها در اروپا و شرق دور هستند، بهره ببریم. در مورد زمان قطعی برگزاری نشست منطقه‌ای ژئوپارک‌ها در قشم با یونسکو در حال رایزنی هستیم.
نظر شما