شیوه های اثبات غدیر توسط علامه امینی/ استشهاد مأمون به حدیث غدیر

به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام علی نصیری، رئیس موسسه معارف وحی و خرد و استاد حوزه و دانشگاه در یادداشتی به مناسبت عید غدیر به بررسی شیوه های اثبات صدور حدیث غدیر توسط علامه امینی پرداخته است که در ادامه می خوانید؛

علامه امینی برای اثبات صدور حدیث غدیر از چهار روش بهره جسته است که عبارتند از: ۱. اثبات وجود تواتر در نقل حدیث غدیر؛ ۲. احتجاج به حدیث غدیر از سوی اهل بیت و شماری از افراد در تاریخ؛ ۳. نزول شماری از آیات شاهدی بر صحت صدور حدیث غدیر؛ ۴. معرفی روز غدیر به عنوان روز عید مسلمانان.

۱. اثبات وجود تواتر در نقل حدیث غدیر

علامه امینی برای اثبات وجود تواتر در نقل حدیث غدیر از دو روش بهره جسته است که عبارتند از: ۱. بررسی ناقلان حدیث غدیر در سده های مختلف؛ ۲. معرفی پدید آورندگان آثار علمی در زمینه حدیث غدیر خم.

۱-۱. بررسی ناقلان حدیث غدیر در سده های مختلف

علامه امینی حدیث غدیر را از سه دسته نقل کرده است که عبارتند از: ۱. صحابه؛ ۲. تابعان؛ ۳. علماء

ایشان اسامی یکصد و ده تن از بزرگان صحابه را بر اساس حروف الفبا برمی شمرد که حدیث غدیر را نقل کرده اند که در میان آنان چهره هایی همچون ابیّ بن کعب، ابوذر غفاری، براء بن عازب، زبیر بن عوام، زید بن ارقم، خزیمة بن ثابت و قیس بن ثابت وجود دارد. 

ایشان در پایان این بخش چنین آورده است:  «هؤلاء مائة وعشرة من أعاظم الصحابة الذین وجدنا روایتهم لحدیث الغدیر ولعل فیما ذهب علینا أکثر من ذلک بکثیر ، وطبع الحال یستدعی أن تکون رواة الحدیث أضعاف المذکورین ، لأن السامعین الوعاة له کانوا مائة ألف أو یزیدون ، وبقضاء الطبیعة إنهم حدثوا به عند مرتجعهم إلی أوطانهم شأن کل مسافر ینبئ عن الأحداث الغریبة التی شاهدها فی سفره... و مع ذلک کله ففی من ذکرناه غنی لإثبات التواتر.» 

آنگاه ایشان بر اساس حروف الفباء نام هشتاد و چهار تن از تابعانِ ناقل این حدیث را نقل می کند که در میان آنان کسانی همچون اصبغ بن نباته، حکم بن عتیبه، سالم بن عبدالله بن عمر بن خطاب، سعید بن مسیب و طاوس بن کیسان قرار دارند.  

علامه امینی آن گاه در گام سوم، سیصد و شصت تن از علمایی که حدیث غدیر را نقل کرده اند، بر اساس سیر تاریخی و منطبق با سده های مختلف از سده دوم و تا سده چهاردهم را نقل کرده است. 

۲-۱. معرفی پدید آورندگان آثار علمی در زمینه حدیث غدیر خم

علامه امینی در کنار برشمردن اسامی صحابه، تابعان و علمایی که حدیث غدیر را نقل کرده اند، نام بیست و شش تن از عالمان اهل سنت و شیعه که در باره این حدیث آثاری را فراهم آورده اند را برشمرده است که در میان آنان رجال نامی همچون محمد بن جریر طبری، ابن عقده، ابوغالب احمد بن محمد بن رازی، کراجکی، شمس الدین ذهبی، میر حامد حسین و شیخ عباس قمی قرار دارد. 

۲. استدلال اهل بیت (ع) به ماجرای غدیر خم

علامه امینی در دفاع از اعتبار حدیث غدیر بیست و دو مورد از مواردی که از سوی پیشوایان دینی، عالمان دینی و حتی رجال سیاسی همچون مامون عباسی، به این حدیث استشهاد شده را منعکس ساخته است. 

احتجاج به حدیث غدیر از سوی حضرت امیر(ع) که خود در شش مورد اتفاق افتاد، احتجاج صدیقه طاهره، احتجاج امام حسن و امام حسین(ع) از جمله این موارد است. 

۳. نزول شماری از آیات شاهدی بر صحت صدور حدیث غدیر

سومین گامی که علامه امینی برای دفاع از اعتبار صدوری حدیث غدیر برداشته، انعکاس شماری از آیات قرآن است که به گونه ای ناظر به ماجرای غدیر خم است. ایشان برای اثبات مدعای خود از سه آیه بهره می گیرد که عبارتند از: ۱. آیه تبلیغ؛ ۲. آیه اکمال؛ ۳. آیه عذاب واقع.

علامه امینی معتقد است که آیه تبلیغ در روز هیجدهم ذوالحجه و در حجة الوداع هنگامی که رسول اکرم (ص) به منطقه غدیر خم رسید، نازل شد؛ به این معنا که با گذر پنج ساعت از روز، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و به ایشان اعلام کرد خداوند به شما سلام می رساند و از شما خواسته است که آن چه که در باره حضرت امیر (ع) نازل کرد را به مردم ابلاغ کن. 

پیامبر (ص) بر اساس دستور الهی مردم را در غدیر خم گرد آورد و پیام الهی را به آنان ابلاغ کرد. علامه امینی برای اثبات مدعای خود روایت و گفتار سی تن از محدثان و مفسران اهل سنت را مورد بررسی قرار داده است. ایشان هم چنین بر این نکته تاکید کرده که در همان روز هیجدهم ذی حجه پس از معرفی حضرت امیر (ع) به عنوان جانشین پیامبر (ص)، آیه اکمال دین نازل شد. از این جهت ایشان نزول این آیه در روز عرفه که در دو کتاب بخاری و مسلم آمده را نادرست اعلام کرده است.  

علامه امینی هم چنین نام سی تن از عالمان اهل سنت و دیدگاه آنان را برشمرده که اذعان کرده اند آیه «عذاب واقع» پس از ماجرای غدیر نازل شد. 

۴. معرفی روز غدیر به عنوان روز عید مسلمانان

چهارمین روشی که علامه امینی برای دفاع از اصالت و اعتبار حدیث غدیر برگزید، معرفی روز غدیر به عنوان عید مسلمانان از آغاز تا کنون است. ایشان سیر تاریخی این امر را مورد بررسی قرار داده است.

علامه امینی معتقد است گرامیداشت روز غدیر و پذیرش آن به عنوان روز عید از سوی مسلمانان در سده های متمادی، حکایتگر دو نکته اساسی است:

۱. این عید تنها به شیعه تعلق ندارد، بلکه تمام فرق اسلامی آن را گرامی می داشته اند. چنان که ابوریحان بیرونی از آن به عنوان عید همه مسلمانان یاد کرده است.

۲. گستردگی تاریخی برشمردن روز غدیر به عنوان عید مسلمانان، حکایت از آن دارد که چنین روزی از دوران رسالت و پس از اعلام حضرت امیر (ع) به عنوان خلیفه پیامبر، این چنین مورد اقبال قرار گرفته است. 

علامه امینی و بررسی متنی حدیث غدیر

از آنجا که مهم ترین بخش حدیث غدیر برای اثبات ولایت و وصایت حضرت امیر (ع) واژه «ولیّ» در آن است، علامه امینی در بررسی متنی حدیث غدیر همه نگاه خود را به بررسی این واژه و چگونگی دلالت آن بر تفسیرِ مورد نظر شیعه معطوف ساخته است.

علامه امینی تصریح می کند که برای واژه «مولی» ۲۷ معنا گفته شده است که عبارتند از: «۱. رب؛ ۲. عمو؛ ۳. پس عمو؛ ۳. پسر؛ ۴. پس خواهر؛ ۵. آزاد کننده؛ ۶. آزاد شده؛ ۸. عبد؛ ۹. مالک؛ ۱۰. تابع؛ ۱۱. منعم علیه؛ ۱۲. شریک؛ ۱۳. هم پیمان؛ ۱۴. صاحب؛ ۱۵. همسایه؛ ۱۶. میهمان؛ ۱۷. داماد؛ ۱۸. نزدیک؛ ۱۹. منعم؛ ۲۰. فقید؛ ۲۱. ولی؛ ۲۲. اولی به شئ؛ ۲۳. سید غیر مالک و غیر معتق؛ ۲۴. محب؛ ۲۵. ناصر؛ ۲۶. متصرف در امر؛ ۲۷. متولی در کار.»

ایشان پس از نقد تفصیلی هر یک از معانی پیش گفته، بر این نکته پای می فشارد که تنها معنای مورد نظر از واژه «ولی» «اولی به شئ» است که به تناسب کارکرد در هر یک از موارد خود اولویت آن آشکار می گردد.

بر این اساس، ایشان با استفاده از قراین داخلی بر دلالت حدیث غدیر بر ولایت حضرت امیر (ع) تاکید کرده است.

قرائن داخلی دالّ بر اراده معنای امامت از واژه «مولی»    

قرائن داخلی که مورد استناد علامه امینی برای اثبات دلالت حدیث غدیر بر ولایت و وصایت حضرت امیر (ع) قرار گرفته اند، عبارتند از:

۱. گفتار پیامبر اکرم (ص) در آغاز حدیث غدیر؛

۲. گفتار رسول اکرم (ص) در ذیل حدیث؛

۳. ذکر ولایت در سیاق شهادت بر توحید و رسالت؛

۴. گفتار رسول اکرم (ص) در ادامه حدیث غدیر؛

۵. اشاره رسول اکرم (ص) به پایان پذیرفتن حیات ایشان؛

۶. بیان تهنیت به حضرت امیر (ع)؛ 

۷. تاکید بر ابلاغ ولایت حضرت امیر (ع) به غائبان؛

۸. تعابیری دال بر برخورداری حضرت امیر از مقامات رسول اکرم (ع) در مرتبه ای فروتر؛

۹. تاکید رسول اکرم (ص) بر ابلاغ پیام الهی؛ 

۱۰. اشاره رسول اکرم (ص) به بقاء آثار جاهلیت در دلهای مردم؛

اینک به بررسی این قرائن می پردازیم.

۱. گفتار پیامبر اکرم (ص) در آغاز حدیث غدیر

پیامبر اکرم (ص) در آغاز سخن خود فرمود: «آلست اولی بکم من انفسکم» این فقره از سوی بسیاری از بزرگان اهل سنت و شیعه نقل شده و جایی برای انکار آن وجود ندارد. از سویی دیگر، مفاد این بخش از گفتار رسول اکرم (ص) که دلالت بر اولویت در تصرف دارد، آشکار است و از آن جا که آن حضرت در پی آن و به عنوان نتیجه ای از آن فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه»، نتیجه می گیریم که مقصود از واژه «مولی» در این حدیث اولی در تصرف است.   

۲. گفتار رسول اکرم (ص) در ذیل حدیث

همان گونه که حفاظ حدیث غدیر ذکر کرده اند، رسول اکرم (ص) پس از معرفی حضرت امیر (ع) به عنوان ولی مؤمنان فرمود: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»

علامه امینی معتقد است این دعا خود از سه جهت دلالت بر این مدعا دارد که مراد آن حضرت از مولا بودن حضرت امیر (ع) امامت و ولایت ایشان است:

یکم: از آن جا که رسول اکرم (ص) حضرت امیر (ع) را به عنوان امام و ریاست عامه مسلمانان برگزید، می دانست که چنین جایگاهی به حمایت مردم و همگان نیاز دارد؛ به ویژه آن که به اذعان قرآن و به گواهی تاریخ، شماری از روی حسادت با حضرت امیر (ع) دشمنی داشتند. بنابر این منطقی بود که رسول اکرم برای آن حضرت این چنین دعا کند.   

دوم: چنین دعایی با عموم افرادی، عموم ازمانی و عموم احوالی و با توجه به حذف متعلق آن و دلالتی که وجوب یاری حضرت امیر (ع) دارد، دلالت بر عصمت امام دارد. از سویی دیگر، کسی که دارای صفت عصمت است شایسته مقام امامت است.  

سوم: از ظاهر دعا چنین بر می آید که مراد رسول اکرم (ع) بیان تکلیف مردم در اطاعت و موالات در برابر حضرت امیر است. در این صورت تنها با پذیرش معنای «اولویت در تصرف» سازگار است، زیرا مفهوم محبت و یاری رسانی عام و فراگیر بوده و نیازی به مکلف ساختن مردم به آن نیست. 

۳. ذکر ولایت در سیاق شهادت بر توحید و رسالت

در برخی از نقل ها که در منابع معتبر آمده چنین آمده است:  «یا أیها الناس بم تشهدون؟ قالوا: نشهد أن لا إله إلا الله ، قال: ثم مه؟ قالوا: وأن محمدا عبده ورسوله، قال: فمن ولیکم؟ قالوا : الله ورسوله مولانا . ثم ضرب بیده إلی عضد علی فأقامه فقال : من یکن الله ورسوله مولاه فإن هذا مولاه.»

علامه امینی می گوید که این عبارت در نقل جریر، حضرت أمیر (ع)، زین بن أرقم، عامر بن لیلی، حذیفة بن أسید آمده است.از سویی دیگر، وقوع ولایت در سیاق شهادت به توحید و رسالت و ذکر مولویت مطلق الهی و رسول در پی آن، گواه آن است که از آن تنها باید معنای  امامت اراده شده باشد: «فإن وقوع الولایة فی سیاق الشهادة بالتوحید والرسالة وسردها عقیب المولویة المطلقة لله سبحانه ولرسوله من بعده لا یمکن إلا أن یراد بها معنی الإمامة الملازمة للأولویة علی الناس منهم بأنفسهم.»

۴. گفتار رسول اکرم (ص) در ادامه حدیث غدیر

بر اساس برخی از نقل ها رسول اکرم (ص) در ادامه حدیر غدیر چنین فرمود:  «الله أکبر علی إکمال الدین ، وإتمام النعمة ، ورضی الرب برسالتی ، والولایة لعلی بن أبی طالب.» از سویی دیگر، اکمال دین، کامل کردن نعمت و رضایت الهی تنها با امامت و ولایت حضرت امیر (ع) سازگار است.

۵. اشاره رسول اکرم (ص) به پایان پذیرفتن حیات ایشان

در عموم نقل های حدیث غدیر از زبان رسول اکرم (ص) عباراتی همچون«کأنی دعیت فأجبت» یا «أنه یوشک أن أدعی فأجیب» یا «ألا وإنی أوشک أن أفارقکم » یا «یوشک أن یأتی رسول ربی فأجیب» آمده که دلالت بر پایان پذیرفتن حیات رسول خدا دارد. در چنین حالتی آن چه که باید مورد تاکید قرار گیرد امامت و ولایت بر مؤمنان است و نه چیز دیگر. 

۶. بیان تهنیت به حضرت امیر (ع)

به استناد برخی از روایات غدیر، رسول اکرم (ص) پس از معرفی حضرت امیر فومود که به من تهنیت بگویید که مقام رسالت را به من و مقام امامت به اهل بیت من داده شده است. چنان که ابوبکر و عمر نیز نزد آن حضرت آمدند و به ایشان به خاطر نیل به مقام مولویت مؤمنان تبریک و تهنیت گفتند. چنین برخوردی بدون اراده معنای امامت و خلافت از واژه «مولی» معنا ندارد.  

۷. تاکید بر ابلاغ ولایت حضرت امیر(ع) به غائبان

همان گونه که در همه منابع آمده رسول اکرم (ص) با عبارت « فلیبلغ الشاهد الغایب» از همه حاضران  و مخاطبان حدیث غدیر خواست تا آن را به همه غائبان ابلاغ کنند. پیداست چنین تاکیدی با  اراده معنای محبت و یاری از واژه «مولی» که پیش از این همه مؤمان از آن آگاهی داشتند، معنا نخواهد داشت.

 ۸. تعابیری دال بر برخورداری حضرت امیر از مقامات رسول اکرم در مرتبه ای فروتر

در برخی از نقلهای حدیث غدیر تعابیری آمده که نشان می دهد حضرت امیر واجد مقامات رسول اکرم (ص) البته در مرتبه ای فروتر بوده است؛ نظیر آن که در نقل ابو سعید وجابر چنین آمده است: «الله أکبر علی إکمال الدین ، وإتمام النعمة ، ورضی الرب برسالتی ، والولایة لعلی بن بعدی.»  و در نقل وهب چنین آمده است: «إنه ولیکم بعدی»  این تعابیر گواه آن است که مراد از «مولی» همان امات و ولایت حضرت امیر (ع) است.

۹. تاکید رسول اکرم (ص) بر ابلاغ پیام الهی

در تمام نقل های حدیث غدیر چنین آمده که رسول اکرم (ص) پس از بلاغ ولایت فرمود: «اللهم أنت شهید علیهم إنی قد بلغت ونصحت.»  از سویی دیگر، چنین اشهادی تنها با اراده مفهوم امامت و ولایت از واژه «مولی» سازگار است. زیرا محبت و یاری رساندن پیش از این به صورت های گوناگون به مردم ابلاغ شده بود.

۱۰. اشاره رسول اکرم (ص) به بقاء آثار جاهلیت در دلهای مردم

در عموم نقلهای حدیث غدیر بر این نکته تاکید شده که آن حضرت از وجود ریشه های جاهلیت در دل های مردم اظهار نگرانی کرده و از این که مردم در برابر ابلاغ امامت حضرت امیر(ع) ایشان را تکذیب کنند، نگران بوده است. پیداست چنین نگرانی ای تنها با اراده معنای امامت و ولایت از واژه «مولی» سازگار است.