انتفاضه؛ مبارزه آزادانه یک ملت برای تعیین سرنوشت خود

انتفاضه تعبیری است که از سال 1987 همزمان با آغاز این حرکت در فلسطین وارد فرهنگ لغت سیاسی جهان گردید. این واژه به لحاظ لغوی به معنی جنبش و لرزش است که همراه با نیرو و سرعت است.

این حرکت در ادبیات سیاسی حاکی از یک اقدام اعتراض آمیز و دلیرانه مردمی ستمدیده در برابر اشغال است که با شروع این حرکت در انتفاضه اول تمام معادلات رژیم صهیونیستی برهم ریخت.

انتفاضه در اصطلاح سیاسی، به حرکتهای خودجوش مردمی فلسطینیان اطلاق می ‌گردد و درعین اینکه به مفهوم قیام علیه رخوت و سستی است که مرحله ماقبل انقلاب محسوب می ‌گردد و در حقیقت مقدمه‌ ای برای یک انقلاب فراگیر و گسترده مردمی است.

انتفاضه برای مردم فلسطین به معنای رفرم نیست زیرا حرکت آنها برای اصلاح تدریجی و در چارچوب قانون، آنهم از طریق نظام حاکم نیست. انتفاضه شورش نیز تلقی نمی شود زیرا این حرکت خودجوش و مردمی در جهت براندازی نظام حاکم بدون ارائه برنامه و الگویی نامعین نیست. انتفاضه انقلاب است چون این حرکت مردمی در جهت تغییر بنیادین و ناگهانی ارزشهای مسلط ساختارهای حاکم همراه با خشونت است.

علل بروز این انقلاب بطور کامل از نظریات خرد و کلان تبیینی پیروی نمی کند، انتفاضه آخرین انقلاب قرن بیستم است بنابراین نظریه انتظارات فزاینده "تد رابرتگر" (1970) بعنوان فصل الختام نظریات روانشناختی انقلاب ها قادر به تبیین آن نخواهد بود. رسالت این مقاله در مقام تبیین ارائه نظریه های متفاوت خواهد بود. انتفاضه انقلابی در راستای کسب معنایی از دست رفته است.
 
در تاریخ معاصر فلسطین از آغاز اشغالگری اسرائیل تاکنون چهار انتفاضه رخ داده که عمر سه انتفاضه در سالهای 1921، 1933 و 1939 نسبتاً کوتاه بوده و به شکست انجامیده‌ است.

در واقع روند این سه انتفاضه در همان مقطع اول تاریخ معاصر فلسطین بوده است. اما قیام مردم فلسطین به عنوان "انتفاضه بزرگ" مداوم بوده و به مدت شش سال ادامه داشته است، تا اینکه در نتیجه توافقنامه صلح غزّه ـ اریحا در سال 1993 روبه آرامش رفت.

1- زمینه های آغاز انتفاضه

در شب ششم اکتبر 1987، در کوی "الشجیعه" در جنوب شهر غزه، بین نیروهای اسرائیلی و گروهی از مجاهدان فلسطینی درگیری پیش می‌آید. صبح روز بعد با حضور خبرنگاران در محل حادثه، رژیم صهیونیستی اثری از درگیری برجای نگذاشته بود، اما بعد از مدتی جریان فاش گردید که در این حادثه چهار مجاهد فلسطینی به شهادت رسیده‌ اند.
 روز هشتم اکتبر، تمام شهرهای نوار غزه شاهد راهپیمایی مردم خشمگین بود. تا غروب این روز تعداد مجروحین به 30 تن رسید و ده‌ ها نفر نیز بازداشت شدند.

پس از این درگیری، پلیس بیت ‌المقدس اعلام کرد که به گروهی یهودی موسوم به "پاسداران جبل هیکل" اجازه داده تا در حرم شریف قدس، مراسم دینی خود را برگزار کنند. این خبر، صبح جمعه نهم اکتبر 1987 تمام مردم شهر قدس را برانگیخت تا برای دفاع از حریم بیت ‌المقدس و جلوگیری از آلوده شدن آن بوسیله دشمنان به پاخیزند.
در روز موعود، مقاومت فلسطینی‌ها برای جلوگیری از ورود این گروه به حرم شریف قدس، به زخمی‌شدن دهها مسلمان ختم شد و گروه "پاسداران هیکل" از محل درگیری گریختند ، با این حال قدس آرام نگرفت.
 در آن روزها نوار غزه، نابلس، رام ‌الله، و الخلیل یکپارچه قیام بود.
در 12 اکتبر با شهادت مادر 35 ساله‌ ای که دبیر یکی از مدارس رام ‌الله بود و نیز با زخمی شدن دهها نفر دیگر، نبرد میان مردم بی‌ دفاع و نیرو‌های اسرائیلی شدت یافت.
از طرفی با ورود "جرج شولتز" وزیر امور خارجه وقت آمریکا به سرزمین‌های اشغالی، تظاهرات اعتراض آمیز فلسطینی‌ها در نوار غزه و کرانه باختری ادامه یافت.

فرمانده نظامی منطقه جنوب ارتش اسرائیل نیز در پی این اتفاقات، در روز 16 نوامبر حکم اخراج "شیخ عبدالعزیز عوده" رهبر معنوی "جهاد اسلامی" را صادر کرد. در پی انتشار این خبر سراسر مناطق جبالیا، غزه، خان یونس، بلاطه، دهیشه و جنین مملو از تظاهرات و اعتراضات گردید. در ادامه این نا آرامی‌ها "گروه جهاد اسلامی" در شب 22 نوامبر عملیات شهادت ‌طلبانه‌ای را در شمال تل‌آویو اجرا کرد که منجر به هلاکت عده ‌ای از سربازان اسرائیلی شد.

همچنین در شب 25 نوامبر نیز چریک‌های فلسطینی جبهه خلق، توسط هواپیما به شهرک یهودی ‌نشین الخاصه حمله بردند که باعث کشته ‌شدن 6 تن از سربازان اسرائیلی شد و موجی از شادی در میان مردم بر جای گذاشت.

همه این رویدادها زمینه ساز قیامی شد که پس از هشتم دسامبر 1987 با تصادف عمدی یک خودروی ارتش اسرائیل با 4 تن از کارگران فلسطینی، شعله ‌ور گردیده و بزرگترین و گسترده ‌ترین خیزش فلسطینیان پس از سال 1967 را در 9 دسامبر رقم زد.
  
2 - علل ظهور انتفاضه اول
  
 اگر چه بررسی همه علل و عوامل انتفاضه مردم فلسطین نیاز به گذشت زمان بیشتری دارد، امّا شمه‌ای از عوامل بروز انتفاضه را می‌ توان بدین گونه فهرست کرد :
 
1-2 ) تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر مردم فلسطین:

دراین ‌باره رهبر سازمان جهاد اسلامی فلسطین، شهید دکتر فتحی شقاقی توضیحات جامعی دارند:
"هیچ چیز به اندازه انقلاب امام خمینی(ره) نتوانست ملت فلسطین را به هیجان آورد و احساسات آنها را برانگیزد و امید را در دلهایشان زنده کند. با پیروزی انقلاب اسلامی ما به خود آمدیم و دریافتیم که آمریکا و اسرائیل نیز قابل شکست هستند. ما فهمیدیم که با الهام از دین اسلام می ‌توانیم معجزه کنیم."

2-2) ناامیدی مردم از رهبران خود :

سازمان آزادیبخش فلسطین(ساف) که در مسیر مبارزات مردمی تا دوران کسب هویت، به عنوان رهبر و نقطه اتکاء مردم فلسطین بخصوص ساکنان مناطق اشغالی تلقی می ‌شد، در درون خود دچار تحولات بسیار زیادی شد و از یک سازمان مبارز و مدافع حقوق فلسطینی‌ها به سازمانی تبدیل گشت که برای کسب اولین ، ساده‌ ترین و پیش پا افتاده‌ترین حقوق مردم فلسطین هیچ ‌گونه توانایی از خود نمی ‌تواند بروز دهد.
به تعبیر "ابوایاد" از رهبران سابق ساف :" ..وصریحاً بگویم ورود فتح به سازمان آزادیبخش فلسطین در سال 1968، خصلت انقلابی آن را کاهش داد. جنبش ما دچار بوروکراسی شده است. رزمندگی خود را از دست داده و به جای آن احترام و ابهت به دست آورده و از ترس اینکه مبادا از جانب سیاستمداران، متهم به تروریسم، تندروی و ماجراجویی شود، برای اثبات میانه‌ روی، نرمش و آشتی ‌پذیری خود در هر قدم شتاب کرد، غافل از آنکه رسالت عمده ‌اش اساساً این نیست..."

3-2)  سیاستهای سرکوبگرانه اسرائیل:

اقدامات وحشیانه حاکمان اسرائیلی و همچنین عناصر و گروههای نژادپرست و افراطی صهیونیست نسبت به اهالی و مردم فلسطینی، از جمله قتل، شکنجه، غارت، تخریب منازل، بازداشت‌های گسترده دسته‌جمعی، حبس‌های طولانی و توهین به مقدسات، کاسه صبر فلسطینی‌ها را لبریز نمود تا اینکه باعث شد آنها در مقابل تجاوزات و زورگویی‌های رژیم صهیونیستی ایستادگی نمایند.

4-2)  ناامیدی توده‌های فلسطینی از دولتهای حامی:

کشورهای عربی پس از شکستهای سهمگین از ارتش اسرائیل، روحیه خود را از دست دادند و  در مقابل فلسطینی‌ها بیشتر به شعار تکیه کردند تا عمل.

به تعبیر ابوایاد:
"... تمام انقلاب هایی که در فلسطین شکل گرفته ‌اند در پایتختهای عربی دفن شده ‌اند. دولتهای عربی نسبت به فلسطینی‌ها علاقه افلاطونی ابراز داشتند، وعده و وعید فراوان دادند، اما اقدام واقعی و عملی هیچ... . با مشاهده این بی ‌توجهی آشکار رژیم‌های عربی به اوضاع فلاکت ‌بار فلسطینیان، آخرین امیدها از حمایتها و کمک‌های دولتهای عربی و کارساز بودن اندیشه ناسیونالیسم عربی قطع شد و اندیشه اتکاء به اسلام  و حرکت از درون که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به نحو موفقیت ‌آمیزی تجربه شده بود، قوت گرفت..." .
 
3- ویژگی‌های انتفاضه اول

انتفاضه برخلاف قیام های مردمی و پوپولیستی در سراسر جهان دارای ویژگیهای خاص خود بود که به چند نمونه بارز و عمده آن اشاره می کنیم :
 
1-3) اسلامی بودن

2-3) حضور مردم در متن انتفاضه

3-3) نوع مبارزه

4-3) شهادت ‌طلبی

5-3) خودجوش و مستقل بودن

6-3)  آگاهی

4- رکود انتفاضه و صعود صلح
 
با آغاز انتفاضه فلسطین در سال 1987، پس از 40 سال، اسرائیل در موضع تدافعی قرار گرفت.

امنیت داخلی اسرائیل به شدت به خطر افتاد و همین امر ضرورت طرح حل مسأله فلسطین را برای اسرائیل مطرح ساخت.
با وقوع انتفاضه مردمی فلسطین و طی سالهایی که از آن می‌گذرد، ساف با توجه به برگ برنده ‌ای که به دست آورد، سوار بر امواج حوادث شد و از انتفاضه به عنوان کارتی در مذاکرات صلح با اسرائیل استفاده کرد.

یک سال بعد از انتفاضه، ساف در نوزدهمین اجلاس ملی فلسطین در الجزایر، تأسیس کشور فلسطینی در کنار اسرائیل را تصویب کرد و قطعنامه‌های 242و338 که موجودیت اسرائیل را به رسمیت می‌شناخت و از فلسطینیان به عنوان آوارگان عرب سخن می‌ گفت، مورد قبول قرار داد.

به هررو برگزاری اجلاس الجزایر و تصمیمات آن اولین ضربه را بر وحدت فلسطینیان در مبارزه مردمی(انتفاضه) وارد آورد.

 مدتی بعد طرح گفتگوهای سیاسی صلح و موافقت ساف و کشورهای عربی با شرکت در آن، عامل دیگری در جدایی و اختلاف گروههای فلسطینی شرکت ‌کننده در انتفاضه شد.

در آستانه امضای پیمان غزه ـ اریحا، که منجر به خاموش شدن انتفاضه گردید، اسحاق رابین بار دیگر به گسترش موج اسلام‌ گرایی در سرزمینهای اشغالی فلسطین اعتراف کرد و در پاسخ به پرسشهای چند تن از اعضای کمیسیون نظامی اسرائیل، تأکید کرد که نفوذ گروههای اسلامی در سرزمینهای اشغالی، هر روز گسترش بیشتری می ‌یابد و این برای اسرائیل خطرناک است   . 

"نیوزویک" در تفسیری که پس از امضای پیمان غزه ـ اریحا داشت، چنین نوشت : رابین یک اسب جنگی پیر است، او ژنرالی است که در سال 1967 اسرائیل را به پیروزی رساند. او در زمان تصدی امور وزارت دفاع کشور نیز کسی بود که از سرکوب فلسطینی‌ها به منظور حفظ نظم در سرزمینهای اشغالی طرفداری می‌کرد. اکنون وی هدف خویش را صرفاً بدان جهت روی صلح با ساف متمرکز نموده است که جلوی خطر بزرگتر ناشی ازدیگرمبارزان را بگیرد.

پس از امضای پیمان غزه ـ اریحا نیز، روزنامه آمریکایی "کریستین ساینس مانیتور" نوشت : "اگر به خاطر مسلمانان مبارز نبود، صلح بین ساف و اسرائیل هرگز به وقوع نمی‌پیوست."

این روزنامه می ‌افزاید: "از شگفتی‌های قضیه این است که طرفین معاهده یعنی اسحاق رابین و یاسرعرفات، هر دو از ترس یک دشمن مشترک که همان اسلام سیاسی است، مجبور به امضای قرارداد صلح شدند."

به اعتقاد "جرج حبش"، از اعضای سابق جبهه خلق، پیشنهاد اسرائیل برای خارج کردن نیروهایش از نوار غزه صرفاً بدین خاطر بود که انتفاضه در آنجا ابتکار عمل را در دست گرفته بود و میزان تلفات اشغالگران همواره بیشتر می‌ شد و آنها می ‌یافتند که نمی ‌توانند آهن داغی چون نوار غزه را برای همیشه در دست خود نگاه دارند.

از طرفی خطر اسلام خواهی به گونه ‌ای برای مقامهای صهیونیستی و به تبع آن برای مقامهای آمریکایی مخاطره آفرین بود که بناگزیر حاضر شدند به برخی از مواضعی که طی سالها از آنها اجتناب می‌کردند، روی آورند. از جمله این مواضع، مذاکره و نزدیکی با سازمان آزادیبخش فلسطین بود.

-------------------------------------------------------------

 حسین امیری