گنجینه نسخه های خطی ؛ میراث فرهنگی مشترک ایران و پاکستان

دکتر نعمت الله ایران زاده  در آغاز مقاله ای که در اختیار گروه فرهنگ و ادب خبرگزاری مهر قرار داده ، آورده است : مانایی و فروغ فرهنگ های بشری به ژرفا و گستردگی دانش ها و معارف انسانی و آثار علمی ، هنری و ادبی خردمندان ، عرفا و ادبا بازبسته است .

از روزگار خویش ندانم جز این قدر        خوابم زیاد رفته و تعبیرم آرزوست 

بی اعتنایی به دستاوردهای علمی پیشینیان و غفلت از تجربه های ارزشمند گذشتگان ، بی گمان به گسست فرهنگی و تاریخی و هویتی منجر خواهد شد .

با درنگ در آیینه تمام نمای هستی فرهنگی ، می توان در دنیای امروز از خویشتن خویش پرسش های بنیادین کرد و افق های دوردست را در نوردید و با استواری  به تعامل با جهان امروزی پرداخت . در آیینه تمدنی و فرهنگی آن گاه می توان ، تمام قد به نظاره نشست که نخست موزون و معتدل در برابر آینه بایستیم و سپس زنگار برنشسته بر رخسارش را بروبیم و گرنه چهره خود را در هم و برهم خواهیم دید .

آینه چون نقش تو بنمود راست                     خود شکن ، آئینه شکستن خطاست
                                             

نسخه های خطی ، میراث مکتوب ارزشمندی است که از نیاکان دانشمند و اهل ادب و بصیرت به ما ارزانی شده است . مطالعه و بررسی دقیق میراث نسخه های خطی ،  جنبه های زندگی اجتماعی - سیاسی و گرایش های فکری - عقیدتی و فراز و فرود تحولات فرهنگی ، هریک از دوره های تاریخی را نمایان خواهد ساخت .
در گذشته ، پایگاهها و مراکز اصلی دانش شناسی و اطلاع رسانی و خرد ورزی و تجربه اندوزی عبارت بودند از :

الف ) نظامیه ها ، مدرسه های دینی ، مکتب خانه ها و کتابخانه ها
ب ) دربار امرا ، حاکمان و امیران

وجود شمار کتابخانه ها و نسخه های خطی در یک منطقه جغرافیایی فرهنگی ، مولفه بسیار تعیین کننده در مطالعات جامعه شناختی است که میزان رشد و بالندگی یک ملت را در گسترده تاریخ نمایان می سازد .

پاکستان یکی از مهم ترین مراکزنسخه های خطی جهان اسلام است از این حیث درخوراعتناست . درپاکستان 620 کتابخانه شناسایی شده است و آمار نسخه های خطی موجود درکتابخانه های پاکستان به بیش از150 هزارنسخه تخمین زده شده است .  این آمار بدون در نظر گرفتن گنجینه هایی است که هنوز درپستوها و نهان خانه های میراث بران در حجاب مانده است .

مهم تربن مراکز نگهداری نسخه های خطی در پاکستان عبارتند از :
آرشیو ملی پاکستان ، کتابخانه ملی پاکستان ، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان ، کتابخانه مرکزی بهاولپور ، دانشگاه سند جام شورو ،  انجمن ترقی اردو ، کتابخانه عمومی پنجاب ، کتابخانه مرکز دانشگاه پنجاب ، کتابخانه مسعود جهندیر در میلسی ، کتابخانه تالپوران در حیدر آباد سند ، اسلامیه کالج دانشگاه پیشاور و...

بسیاری از کتاب های تاریخی معتبر - که میراث مکتوب مشترک ایران و شبه قاره است -  در این منطقه تالیف شده است . بر پایه این پژوهشی ، 68 اثر ارزشمند در زمینه تاریخ مشترک روابط فرهنگی ایران و شبه قاره در این منطقه نگارش شده است ؛ به ذکر نام چند کتاب بسنده می کنیم : 

اکبرنامه : ابوالفضل بن شیخ مبارک ؛ آیین اکبری ؛ ابوالفضل ؛ تاریخ سند :  محمد معصوم ؛ تاریخ فرشته :  محمد قاسم هندوشاه ؛ ماثر الامراء ؛ صمصام الدوله شاه نوازخان .

فرهنگ های فارسی بخش دیگری ازامتیازات مشترک جاودان حائز اهمیت است . در این منطقه تالیف 137 فرهنگ ، شناسایی و فهرست شده است ، از جمله قدیمی ترین این فرهنگ ها :
فرهنگ قواس : تالیف محمد فخرالدین مبارک شاه ، 695-715 هجری و دستورالافاضل تالیف مولانا رفیه دهلوی ، 743 هجری ، شایسته نام اند .

شعر فارسی ، از ابوالفرج رونی تا به امروز ، در شبه قاره به حیات ادبی  خود ادامه داده و بسیاری از شعرای فارسی گوی ایرانی به برکت ادب پروری مردمان شبه قاره دراین خطه  معارف پرور ، ذوق خود را شکوفاتر ساخته اند . تنها در فاصله زمانی 907 ه . ق تا 1135 ، در دوره صفویه ، تعداد شاعرانی که از ایران به شبه قاره هند آمده اند 745 نفر نقل شده است . تالیف تذکره های متعدد در شبه قاره هند بر این موضوع دلالت می کند . در یک بررسی ، فهرست 115 تذکره فارسی ذکر شده است ؛ فقط به تذکره مجمع النفایس سراج الدین علی خان آرزو ، تالیف 1164 ه . ق /1751 م اشاره می کنیم که در برگیرنده شرح حال 1750 شاعر و 40 هزار بیت منتخب از شعر فارسی است .

خدمات شاعران این دیار به فرهنگ مشترک ایران و پاکستان هم در خور توجه است ؛ برخی از این شاعران به چند زبان فارسی و محلی شعر سروده اند از جمله : عبداللطیف بتهایی ، سچل سرمست ، بابا فرید گنج شکر ، شاه حسین ، سلطان باهو ، میان محمد بخش ، بله شاه مرقد به رومی ، رحمان بابا ، جام درک ، طوق علی مست ، خواجه غلام فرید ، سائین احمد علی ، غالب دهلوی و علامه اقبال لاهوری .

در شبه قاره اهتمام به تالیف آثار برجسته علمی ، ادبی و فرهنگی کمتر از ایران نبوده است ؛ چند مثال : کشف المحجوب هجویری ، نخستین کتاب عرفان نظری به زبان فارسی در قرن پنجم در این منطقه تالیف شده است .

در کتابخانه های شبه قاره 416 نسخه از حافظ نگهداری می شود که قدیمی ترین آنها نسخه ای است که به سال 850 ه.ق کتابت شده و در کتابخانه آقای جی معین الدین در لاهور وجود دارد .
-آمار نسخه های خطی شناسایی شده از آثار سعدی در شبه قاره به 1164 نسخه می رسد  ، نتیجه بررسی زبان نسخه های خطی در 275 کتابخانه نشان می دهد : 60 درصد این آثار به فارسی ، 25 درصد عربی ، بقیه به زبان های اردو ، سندی ، پشتو ، بلوچی ، سنسکریت و غیره بوده است .پیش از این در چهارده مجلد فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه های پاکستان ، به همت  مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان چاپ و اخیرا فهرست و مشخصات 17265 نسخه خطی موجود در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان منتشر شده است .

فقط این فهرست به وجود 26610 نسخه خطی ما را راهنمایی می کند . از این تعداد 13687 نسخه به زبان فارسی و بقیه به زبان های دیگر است . از بعضی نسخه ها و در برخی موضوعات چندین نسخه وجود دارد که دلیلی است بر شهرت پدید آورنده و تاثیر گذاری معنوی آن اثر در اذهان مردم ، مباحث فقه ، تفسیر قرآن پاک ، آثار بزرگان ادب ( سعدی ، مولوی، حافظ و جامی ) ، عرفان ، طب ، قصه و داستان ، انشاء وترسل ، فلسفه ، منطق و حکمت اسلامی از برجسته ترین موضوعات نسخه های خطی گنجینه گنج بخش است که زمینه های مشترک فکری و فرهنگی را نشان می دهد .

بنابراین شناخت درست گذشته فرهنگی ، چراغی فرا راه ما برای رسیدن به آینده معنوی درخشان خواهد بود . پیام اقبال بر بازخوانی و فهم متون و فکر واندیشه راستین درگوش جانمان طنین انداز است :

حلقه گرد من زنید ای پیکران آب و گل            آتشی در سینه دارم از نیاکان شما