سایه تهدید بر میراث فرهنگی ایرانی در دوران پسابرجام

به گزارش خبرنگار مهر، اینکه ترامپ و تصمیمات متحیرکننده و عجولانه اش چقدر می تواند نمایشگاههای آثار تاریخی ایران را در کشورهای اروپایی تهدید کند، در هرحالت نگران کننده است آن هم در شرایطی که کوچکترین اقدامات نیز علیه ایران در جریان است. مثل خارج شدن شرکت های خارجی از ایران و یا ماجرای کفش و لباس تیم ملی. پس خروج آمریکا از برجام شاید بتواند سایه ای از تهدید را هم برای اموال با ارزش ایران در خارج از کشور ایجاد کند. همانند آنچه که برای الواح هخامنشی رخ داد و عده ای تقاضای غرامت کردند و الواح هخامنشی که از ایران برای مطالعه به دانشگاه شیکاگو امانت داده شده بود، سالهاست که در پیچ و خم رسیدن به ایران است و هنوز بعد از سالها این اتفاق نیفتاده است.

روز هفتم فروردین ماه امسال نمایشگاه امپراتوری گل های سرخ در شعبه ای از موزه لوور افتتاح شد و در آن ۱۹ اثر مربوط به دوره قاجاریه از کاخ گلستان مانند تابلوی بزرگ «صف سلام فتحعلی‌شاه»، هشت تابلوی نقاشی رنگ‌ و روغن و آب‌رنگ، یک آلبوم عکس از ناصرالدین‌شاه، تاج مسی مربوط به آقامحمدخان، دو جلد قرآن نفیس خطی که یک جلد آن در دو برگ کتابت شده و ۶ مرقع به خط‌های ناصرالدین‌شاه، میرزابابا و محمدباقر، اسدالله شیرازی، اسماعیل جلایر و جعفرخان به همراه دو اثر نفیس از موزه ملی ایران به نمایش درآمدند و قرار است تا اول مرداد در این نمایشگاه باقی بمانند. قبل از آن نمایشگاهی از ۵۶ اثر از موزه لوور نیز در موزه ملی ایران به نمایش درآمده بود و قرار است که این نمایشگاه تا مرداد ماه نیز ادامه داشته باشد. درست همزمان با نمایشگاه ایران در شهر لانس.

از سوی دیگر اما ۱۹۶ اثر تاریخی و موزه ای دیگر ایران روز ۲۷ خرداد ماه در شهر آسن هلند به نمایش گذاشته می شود. به این ترتیب ایران چیزی حدود ۲۱۷ اثر تاریخی خود را در کشورهای دیگر به نمایش گذاشته است. درست در زمانی که خروج آمریکا از برجام توجهات را به ایران جلب کرده است.

حمیدرضا بیاتی کارشناس حقوق بین الملل و وکیل دادگستری درباره اتفاقاتی که ممکن است آثار تاریخی ایران را در سطح بین الملل تهدید کند به خبرنگار مهر می گوید: در حال حاضر نمی توان منکر این بود که ایران در معرض توجه و تهدید قرار گرفته است از هر سو شاهدیم که شرکت های مختلف ساز ناسازگاری می زنند و با ایران همکاری نمی کنند، وضعیت کشورهای دیگر نیز مشخص است. پس با خروج آمریکا از برجام نمی توان به آنها هم اعتماد کرد در این وضعیت ما آثار تاریخی زیادی را در کشورهای دیگر به نمایش گذاشته ایم. آثاری که باید دید چه فایده ای از قبال نمایش آن عاید ایران می شود و اینکه آیا لازم بود در این شرایط حتما از ایران خارج شوند یا می شد آن را به زمان دیگری موکول کرد.

بیاتی به الواح هخامنشی نیز اشاره می کند که اکنون در دست دانشگاه شیکاگوست و تا زمانی که رای قطعی صادر نشود امکان ورودشان به ایران نیست.

او می گوید: الواح هخامنشی هم برای مطالعه از ایران خارج شدند حتی آن زمان به این فکر می کردند که احتمال برگشت این اشیا وجود دارد یا نه، اما ایرانی ها در آن زمان حتما به موسسه مطالعاتی شیکاگو اعتماد کرده بودند که این آثار را برای اقدامات مطالعاتی و فرهنگی خارج کردند. اما چرا با ادعای برخی از افراد سالهاست که نتوانسته ایم آنها را به ایران برگردانیم؟ آیا این تهدیدها خطری برای عدم بازگشت آثار تاریخی ایران نیست که اکنون به بهانه نمایش از کشور خارج شده اند؟ آیا هر لحظه با هر تصمیم فرد معلوم الحالی به نام ترامپ امکان به حراج رفتن این آثار وجود ندارد؟ سازمان میراث فرهنگی که متولی این امور است چه تضمینی را از طرف خارجی گرفته است که این آثار جدا از اینکه سالم به ایران می رسند، دچار هیچ تصمیم سیاسی دیگری نشوند و هیچ رای دادگاهی جلوی برگشت آنها را به ایران نگیرد؟

سنجاق مفرغی در بلژیک گم شد

موضوعی که بیاتی مطرح کرد دغدغه تنها یک کارشناس حقوق نیست. هر بار که آثار تاریخی ایران از کشور خارج می شود بیم آن می رود که دیگر به ایران برنگردد و یا اگر برمی گردد سالم به ایران برسد. چون نمونه ای از این اتفاقات در گذشته کم نیفتاده است. آنچنان که برای الواح هخامنشی افتاد و یا برای سنجاق مفرغی لرستان با ۲۸ قرن قدمت که هیچ وقت از نمایشگاه 7 هزار سال هنر ایران بازنگشت و در بلژیک گم شد.

حالا اما محمدرضا کارگر مدیرکل امور موزه های کشور از تضامین دولتی خبر می دهد که مانع از ایجاد هر دخالتی خواهد شد. او به خبرنگار مهر می گوید: وقتی این اتفاق برای الواح هخامنشی افتاد هنوز موزه ملی شکل نگرفته بود و در این فاصله ایران هیچ وقت پیگیری نکرده بود چون آنها را برای مطالعه فرستاده بود. مسئولان موسسه شیکاگو نیز همیشه این اذعان را می کردند که این آثار متعلق به ایران است و همکاری داشتند. تحریم ها معنی دیگری دارد  معنی آن این است که بانک ها و یا شرکت ها با ما همکاری نمی کنند و داد و ستدی ندارند این موضوع ربطی به اشیا و آثار تاریخی ندارد. ما در جامعه جهانی زندگی می کنیم اگر تحریمی هم باشد آیا مگر اکنون بچه های ما در خارج از کشور درس نمی خوانند و یا ما به کشورهای دیگر نفت نمی فروشیم ما که الان با کشوری مانند هلند جنگ نداریم حتی اگر این اتفاقات بیفتد بازهم به آثار تاریخی کاری ندارد. در طول تاریخ کدام موزه در امانت خیانت کرده است که ما نگرانیم آثارمان برنگردد.

وی ادامه می دهد: الان باید روی موضوع فرهنگی با کشورهای دیگر کار کنیم چون اگر روی این موضوع کار نشود عملا به استقبال از تحریم ها و تهدیدها رفته ایم. درباره آثاری که در نمایشگاهها نیز وجود دارد باید گفت که این آثار مصونیت قضایی دارند و دولتها تضمین داده اند که هیچ موضوع قضایی و یا سیاسی این آثار را تهدید نکند. در قرارداد بین کشورها نیز آمده که هیچ  کسی نباید ادعایی درباره این آثار داشته باشد. دنیا روی این موضوع سالهاست که کار می کند اما برای ما عجیب و غریب است. موزه ها به برگزاری نمایشگاه در جاهای دیگر زنده است. اتفاقا مردم بدانند که اگر آثاری از ایران خارج می شود جایش از ایران امن تر است! این طور نیست که همه دنیا بخواهد آثار ما را نگه دارد و به ما برنگردانند.

دشمنی ها با ایران آنقدر گسترده است که از کشورهایی که با ایران رابطه خوبی ندارند هیچ بعید به نظر نمی رسد که هر اقدامی علیه ایران انجام دهند. همچنین بعید به نظر نمی رسد که کشورهای دیگر تسلیم این دشمن ها شده و پایبند به اصول فرهنگی نباشد اما  جبرئیل نوکنده رئیس موزه ملی ایران می گوید که در گذشته تضامین دولتی وجود نداشته و اکنون دولت ها تضمین می دهند که این آثار به کشور مبدا پس از پایان زمان نمایشگاه برمی گردد.

او این موارد را درج شده در قراردادی عنوان می کند که محرمانه است و می گوید که روسای موزه ها حق ندارند آنها را علنی کنند. شاید همین غیر علنی بودن این قراردادهاست که همیشه نگرانی ها درباره خروج آثار تاریخی ایران را به دنبال دارد. اما نوکنده به برخی از مفاد آن اشاره می کند و می گوید: در قرارداد موزه لوور قرارداد وزیر فرهنگ فرانسه برای آثار ما در لوور ضمانت داد که به نمایندگی از دولت فرانسه در برابر سرقت یا هرگونه دعاوی، مالکیت آثار برای ایران بماند و به مسایل قضایی و سیاسی اجازه دخالت نمی‌دهیم از طرف دیگر رییس سازمان میراث فرهنگی نیز تعهد کرده که ضمانت میکنند این آثار به فرانسه برگردد و از لحظه ورود به کشور در امانت ماست و از ضبط و حراج در مصونیت است این ضمانت نامه ها به تایید سفارتخانه نیز می‌رسد تا مشخص شود که این فرد عالی تزیین مقام مسوول در این زمینه است که متعهد شده است درباره نمایشگاه هلند نیز وزیر خارجه این کشور به ما تعهد داد ما حتی از آنها خواستیم تا تعهدنامه و مصونیتی از آمریکا گرفتند را هم ببینیم تا همه چیز چک شود.

درباره الواح هخامنشی باید گفت که قوانین در این حوزه قوی نبود در واقع بعد از اتفاقاتی مشابه الواح هخامنشی بود که دولت‌ها نیاز به تامین دولتی را احساس کردند.

برپایی نمایشگاه آثار هلندی در ایران

نوکنده درباره اینکه این تضامین می‌تواند با دخالت برخی از مغرضان علیه ایران نقض شود گفت ما با همتایان خود در این باره صحبت کردیم قرار بود که نمایشگاهی از آثار هلند در سال ٢٠٢٠ در تهران برپا شود اما توافق شد که تا قبل از پایان تاریخ نمایشگاه ایران در شهر آسن هلند نمایشگاه از آثار موزه ای هلند در ایران برپا شود آنها هم مکتوب اعلام کردند که آمادگی این کار را دارند احتمالا این نمایشگاه مهرماه در تهران برپا شود این اقدام در راستای همکاری متقابل انجام می‌شود

با وجود اینکه متولیان میراث فرهنگی اصرار دارند اعلام کنند که مصونیت دولتی غیر قابل نقض است اما نوکنده می‌گوید: فعلا آمریکا از برجام خارج شده و خروج آن نشان می‌دهد که مصونیت دولتی با شبهه مواجه است به همین دلیل خواسته ایم که این نمایشگاه در ایران نیز برپا شود الان درباره زمان نمایشگاه باید مذاکره کنیم.

وی در پاسخ به اینکه بنابراین برپایی این نمایشگاه به نوعی گروکشی در برابر احتمال خطر برای آثار تاریخی است توضیح میدهد: شرایط امروز با وضعیتی که برای خروج برجام به وجود آمده این دغدغه را ایجاد می کند که کمی این مصونیت دولتی را با علامت سوال مواجه کند اما به صورت شفاف به آنها گفتیم که این نمایشگاه در ایران هم باید برپا شود.

در باره اینکه چقدر کشورها می‌توانند زیر بار مصونیتی که به کشور مقابل درباره امنیت آثار تاریخی به نمایش گذاشته شده داده اند نروند هیبت الله نژندی منش استان دانشگاه و کارشناس حقوق بین الملل به خبرنگار مهر توضیح میدهد:  اگر کشورها بخواهند زیر بار این مسوولیت نروند سبک و سنگین میکنند که چقدر این موضوع به ضرر آنها تمام می‌شود با بحث بیمه نمیتوان گفت که تضمین داده ایم این آثار برگردد چون بحث هویتی آثار مهم است پس با پول بیمه نمی‌تواند سنجیده شود در بحث برجام همه گفتند که شرایط به خوبی پیش می‌رود اما تصمیم ترامپ چیز دیگری بود. ما نمایشگاهی از آثار لوور را هم در ایران برپا کردیم که این اقدام متقابل خوب است البته یک نوع گرو کشی به حساب می‌آید. در هرحال نمیتوان خیلی مطمئن بود اگر اشیای فرهنگی را به ایتالیا برای ۶ ماه بفرستیم و پس از آن این آثار برنگردد چه مکانیزمی برای آن خواهیم داشت در این مواقع مرجع حل اختلاف پیشنهاد مذاکره را می‌دهد  یا به قوانین استرداد اموال فرهنگی یونسکو مراجعه میشود اما درجایی مانند مشکلات بین نیکاراگوئه و آمریکا این کشور آمریکاست که حق وتو دارد و اصلا اجازه مطرح شدن موضوع در دیوان بین المللی دادگستری را نمی‌دهد پس نمیتوان روی این مکانیزم ها دل خوش کرد.