شعر «بیدل» نشان‌دهنده قدرت و عظمت زبان فارسی است

به گزارش خبرنگار مهر، غلامعلی حداد عادل در «پنجمین کنگره بین‌المللی عرس بیدل دهلوی» که امروز (۱۴ تیرماه) در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد، گفت: بیدل در چهل سال اخیر به مردم معرفی شده و من در مقاله‌ای با عنوان «آشتی با بیدل» به این موضوع اشاره کرده‌ام که ما در سرآغاز بیدل‌شناسی در عصر خودمان قرار داریم.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: بیدل‌شناسی کار بسیار دشوار و در عین حال لذت‌بخش و پرثمری است. بیدل حدود صدهزار بیت شعر گفته و بررسی اشعار او، مصداق همین بیت است که «با صدهزار جلوه بُرون آمدی که من با صدهزار دیده تماشا کنم تو را»، اما چه کسی است که در روزگار معاصر با صدهزار دیده به جلوه‌های شعری بیدل تماشا کند که هم به لحاظ مضمون و هم به لحاظ صورت در اوج زیبایی است، نگاه کند؟

حداد عادل ابتدا به ویژگی‌های ممتاز شعر بیدل از لحاظ مضمون و محتوا اشاره و بیان کرد: شعر بیدل در اوج تعالی است، انگشت اشاره او به سمت آسمان است، او مطلق‌پسند و مطلق‌پرست است و اشعار او سرشار از نیاز و نیایش، کشش و کوشش و زیبایی است. در شعر او انسان مطرح است، اما نه انسان بی‌خدا یا ایستاده در برابر خدا. شعر او حکایت انسان باورمند به خداست. عشق، بقا و فنا را در اشعار بیدل می‌توان یافت. ابیات او به تبیین رابطه‌ انسان با خدا و هستی مطلق، همچنین رابطه انسان با جامعه و طبیعت می‌پردازد. به عبارتی ما «باشندگی» را در شعر بیدل لمس می‌کنیم و با طرز تفکری بسیار عمیق و دقیق روبرو هستیم.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه اظهار داشت: با خواندن اشعار بیدل می‌توان به اسرار و معانی بسیار پیچیده دست یافت، بی‌جهت او را ابوالمعالی نگفته‌اند. ما کمتر شاعری را می‌شناسیم که قدرت فکر و ظرفیت اندیشه بیدل را داشته باشد. همچنین قدرت تخیل در او بسیار بالاست تا آنجا که وقتی شعر بیدل را می‌خوانیم و به قوه تخیلش پی می‌بریم، نظرات او را می‌توانیم همسنگ نظرات ریاضیدان‌ها بدانیم و با ریاضیدان‌ها مقایسه کنیم؛ تا آنجا که اگر قدرت اندیشه و تخیل بیدل به سمت علوم طبیعی گرایش پیدا می‌کرد، به نظریات حیرت‌آوری در زمینه ریاضیات و فیزیک دست می‌یافت.

وی در بخش دوم سخنان خود به زیبایی لفظ و صورت در شعر بیدل اشاره و بیان کرد: شعر قابل تعریف نیست و کسی نمی‌تواند آن را به صورت منطقی تبیین و تفسیر کند؛ از این رو می‌گویند شعر همان چیزی است که شاعران تعریف می‌کنند. این مرزشکنی‌ها و ساختارشکنی‌ها در شعر بیدل بسیار است؛ حتی بیشتر از شاعران دیگر. او از همه قواعد فلسفی و منطقی عبور می‌کند. تضاد، تناقض، وجود، عدم، هستی، نیستی، کفر و ایمان را در هم می‌پیچید، اما حاصل کار او بی‌معنا نیست و خواننده با بیدل‌ احساس یگانگی می‌کند. به عبارتی بیدل تنها ویرانگر نیست، بلکه بنایی می‌سازد که به همه آن ویرانه‌ها می‌ارزد و این جاذبه و جادوی بیدل است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فهم و درک شعر بیدل را نیازمند صبوری دانست و افزود: برای درک شعر او باید تحمل و تأمل داشت و زبان شعر او را به دست آورد؛ همانطور که هرکس از هر نوع موسیقی در ابتدای امر لذت نمی‌برد. بیدل کلیدواژه‌هایی دارد که برای درک شعر او باید به آن کلیدواژه‌ها توجه کرد و استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی که بی‌گمان از بهترین و نخستین بیدل‌شناسان در ایران است، در کتاب «شاعر آیینه‌ها» به این کلیدواژه‌ها اشاره کرده است.

وی تصریح کرد: «آب، آهو، آیینه، آیینه‌خانه، اشک، برق، تصویر، حباب، ساغر، رنگ، شکست رنگ، طاووس، عنقا، گرداب، محیط و مد» کلیدواژه‌های شعر بیدل هستند که استاد شفیعی کدکنی در «شاعر آیینه‌ها» به آن اشاره کرده و به اعتقاد من، «حباب» در شعر بیدل جایگاهی شبیه به «نی» در شعر مولانا دارد و همان‌گونه که نی با درون‌تُهی بودن خود، معرف فَر و فنای انسان است و وقتی با لب‌های گویا، یکی می‌شود، از بی‌نوایی به نوا می‌رسد، حباب هم یک صورت ظاهر دارد، ولی در باطن همچون نی تُهی است و عمر کوتاهش، نشانه گذارا بودن فرصت‌های ما در این دنیاست. همچنین حباب با فانی شدن دوباره به دریا برمی‌گردد؛ همچون نی که آرزوی بازگشت به نیستان را در سر می‌پروراند.

حداد عادل گفته‌های خود را این‌گونه ادامه داد که باید از بیدل پرسید «چه شد زبان فارسی را انتخاب کردی؟» چرا که زبان مادری بیدل، زبان فارسی نیست، اما چگونه است که یک غیر فارسی‌زبان آنچنان بر زبان فارسی مسلط می‌شود که پیچیده‌ترین مفاهیم را در قالب الفاظی خوش‌آهنگ، جاودانه می‌کند. ما با خواندن شعر بیدل به قدرت و عظمت زبان فارسی پی می‌بریم، چرا که این زبان به بیدل امکان گفتن از معانی و مفاهیم مورد نظر خود را داده و حتی اقبال لاهوری هم در دورانی که استعمار انگلیس همه توان خود را صرف برچیده‌ شدن زبان فارسی از شبه‌قاره می‌کرده، با زبان فارسی شعر گفته است و ابیاتی که اقبال به زبان فارسی سروده، دو برابر اشعاری است که به اردو گفته است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه قدم‌های اولیه برای شناخت بیدل در ایران برداشته شده است، گفت: در زمینه بیدل‌شناسی هم فضل تقدم و هم تقدم فضل با استاد محمدرضا شفیعی کدکنی است که با کتاب ارزشمند «شاعر آیینه‌ها»، این راه را گشوده است. پس از او، سید حسن حسینی و محمدکاظم کاظمی تلاش بسیار برای شناخت بیدل کرده‌اند و من خوشحالم که ما ایرانی‌ها در آغاز مسیر پرپیچ و خم و در عین حال لذت‌بخش بیدل‌شناسی هستیم.