الحان محرم و نامحرم در محرم

با فرا رسیدن ماه گرانقدر محرم ، بهترین زمان برای پاسخگویی به این پرسش همیشگی ، فرانسلی و فراعصری است که آیا موسیقی مذهبی فقط موسیقی سوگواری و عزاداری است و یا اینکه تفاوت هایی وجود دارد ؟ محدوده و گسترده هر یک از این دو تا کجا است و چه نوع موسیقی را می توان بیرون از جغرافیای موسیقی مذهبی نامید و ... .

موسیقی مذهبی 

 هر صوت و نغمه و آوا که از تقارن، توازن ، تجانس و تطابق برخوردار باشد رنگ و بویی از نغمات الهی را دارا است و هر آنچه این گونه باشد قطعا و مستدلا مذهبی و دینی خواهد بود . به بیان دیگر، هرگونه مجموعه صوتی و در هر محدوده نتی که موزون و متقارن نباشد از اصوات آزاردهنده و نت های نامانوس محسوب شده و لاجرم دینی و مذهبی نیست و البته این موضوع مختص و منحصر به موسیقی نیست بلکه در همه رشته ها و شاخه های انسانی و هنری صادق است که هر آنچه از زیبایی بی بهره است قطعا مذهبی و دینی نیست و اما آیا موسیقی مذهبی منطبق و معادل با موسیقی عزاداری و سوگواری است و در این ژانر و گونه خلاصه می شود؟ باید گفت که قطعا و محققا این گونه نیست. البته این توهم و یا انطباق واهی طرفدارانی نیز دارد و برخی مغرضان و مخالفان مذهب و دین، عامدانه و هدفمند از این تطابق حمایت می کنند.

درست است که مرزهایی مشترک و محدوده هایی بعضا منطبق وجود دارد، اما تطبیق کلی و برداشت مفهوم واحد ( در ماهیت و هویت ) منطقی نیست . موسیقی مذهبی جغرافیایی فراتر و گسترده تر و شمولی بسیار بیشتر از موسیقی عزاداری است و موسیقی سوگ و عزا در بهترین و صحیح ترین شکل خود ( مثل موسیقی محرم و رمضان) جزوی و بخشی از کلیت موسیقی است مثل موسیقی های عرفانی - نیایش - شکرگزاری ، موسیقی حج و ... همواره این پرسش ها وجود دارد که مثلا مسلمین در صدر اسلام و به هنگام پیروزی های درخشان غزوات و جنگ های بدر و خندق و یا به هنگام فتح مکه و یا ... شکرانه های آهنگین و شادی ها و دست افشانی ها و پایکوبی هایشان چگونه از منظر موسیقایی بروز و جلوه می یافته حالات و حرکات بزرگان به هنگام مراسم ازدواج فرزندان و یا میلادها و زادروزهای فرخ پی و فرخنده فال امامان معصوم و یا اصحاب و دوستانشان چگونه بوده است و آیا عنصر یا عناصری حاکی و حاوی ریتم و ضرب و ملودی و نغمه در کلام و کردار بزرگان و معصومین می توان متصور بود یا اساسا امکان ندارد و اگر امکان داشته یا می توان سئوال و تصور کرد که آیا این تحرکات و واکنش ها در مجموعه موسیقی مذهبی قرار می گیرد؟ و از این دست و قبیل پرسش های دیگر که پژوهندگان و تلاشگران حوزه موسیقی با همراهی و همکاری اهل فقه و تاریخ ، اهلیت و تکلیف ، تکلیف و صلاحیت جستن و یافتن و پاسخ دادن را دارند.

موسیقی عاشورا و محرم

می توان متوقع بود که موسیقی عاشورا سرشار از لحن و آوازه حماسی و پرشکوه باشد و انتظار اینکه حداقل به وجه درخشان و فخرآور و پرعظمت این حادثه شگرف به اندازه وجه حسرتناک و حزن انگیز و سرشار از غبن این ستم سهمناک و ظلم عظیم، پرداخته شود انتظار نابجایی نیست اما شهادت امام (ع) و یارانش که به دلیل قساوت وشقاوتی شدید اتفاق افتاد پیروان و بازماندگان و وارثان و نسل های بعد را آنقدر آزرده خاطر ساخت که این زخم گلوگیر و بغض خونریز با هیچ مرهم و دارویی (هر چند به عظمت و بزرگی آزادگی) مرتفع و برطرف نمی شود گویا لکه ننگ کوفیان ، فرزندان آدم و حوا را تا ابد شرمنده و سرافکنده و سوگوار ساخته است. / زنده تر از تو کسی نیست چرا گریه کنیم / مرگمان باد و مباد اینکه تو را گریه کنیم ./

به هر حال حوزه موسیقی نیز مشمول همین قاعده و قانون است و در نتیجه موسیقی عاشورا و محرم سرشار از الحان سوزناک و نغمات اندوه زا و ریتم های سنگین و کم تحرک و همچنین مناسب ترین مکان و جایگاه برای بیان داغ و درد کهنه انسانی به وسیله سازهای کششی است و این بی دلیل نیست که در موسیقی عزا و سوگ هرگز سازهای مضرابی کاربرد جدی و اصلی  را نداشته و سازهای کوپه ای برای ترسیم آن ضربه دهشتناک و سازهای کششی (بویژه بادی) نالان و مویان جهت تصویر آن نفیر و صفیر و نفس و دم آتشناک استفاده می شوند.

موسیقی عزا و سوگ به دلیل تالم شدید مجریان و خالقانش ، درونی ترین و صادقانه ترین بخش موسیقی (بدون تردید) محسوب می شود. هیچ سوگوار راستین وعزادار واقعی ای نیست که آداب و ترتیبی را قائل باشد چه رسد به تصنع وتفنن و یا خدای ناکرده ریا و تلون و به راستی اگر عنصر ارزشمند سوختگی دل و احساسات جریحه دار، در پیوند با ذوق و قریحه و مقوله خلاقیت و هنر در دست و اختیار باشد بهترین بستر و مهمترین فضا را برای ایجاد آثار جاویدان می توان متصور بود و خالص ترین و ناب ترین حالات عاطفی و احساسی ، در هنگامه شکستگی دل ، بروز و ظهور می یابد.

علل و عوامل افت کیفی موسیقی مذهبی

  آنچه امروزه باعث شده کمتر شاهد خلق و ارائه آثار ارزشمند و گرانقدر باشیم به چند عامل بستگی دارد که از مهمترین آنها می توان موارد ذیل اشاره کرد :

1- فقدان یا کمبود عنصر اساسی صداقت ، صفا و خلوص درغالب مجریان ، عاملان و تولید کنندگان آثار موسیقی مذهبی (در این جا عزاداری).

2- نبود مهارت و تسلط فنی و نیز جوهره و قریحه هنری در میان پردازندگان و فاعلین این حوزه و همچنین غیبت موجه یا ناموجه هنرمندان اصیل و شریف و استخوان دار موسیقی و نپرداختن بسیاری از اساتید به این بخش، بخشی که به لحاظ ظرفیت و گنجایی ، فراخ ترین و عمیق ترین قابلیت ها را دارا است به عنوان مثال هنوز هم و پس از گذشت قریب 30 سال، موسیقی نینوا ساخته حسین علیزاده از مطرح ترین موسیقی های تولیدی سده اخیر است (در جمع همه آثار سوگواری و غیره) و یا موسیقی موریس ژاربه عنوان موسیقی مذهبی قوی و ثبت شده و یا موسیقی سریال های امام علی(ع) - تنهاترین سردار - ولایت عشق - شب دهم و یا بخش هایی از موسیقی فیلم از کرخه تا راین (بخش انتهایی فیلم که براستی سوگوارانه است) .

3- سیطره و سلطه مقولات و موارد غیر موسیقایی بر کل موسیقی (مثل کلیپ ها با تصویر و نور یا لباس و حرکات مجریان موسیقی) و در اندازه هایی کوچکتر بر موسیقی عزاداری، بدین معنی که اساسا هر عنصر خارجی و غیر اصیل ولو هنری اگر بر رشته هنری مورد نظر تسلط یابد آن را تحت الشعاع قرار داده و بر اصالت ها و شاخص هایش ، خدشه وارد می کند.

حال با این اوصاف، تغییرات و تحولات منطقی و بدیهی که هر حرکتی در روند تاریخی خویش دچار می شود را هم بدان اضافه کنید و رواج ناروا و رونق ناسزای تولیدات موسیقی ماهواره ای راهمچنین، موسیقی عزاداری در روزگار ما چنین وضعیتی را دارا است و این شرایط را باید بحرانی دانست.