خبرگزاری مهر-گروه هنر: تئاتر دفاع مقدس و تئاتر دینی به عنوان یک حوزه مجزا در تئاتر ایران طی سال های اخیر شناخته شده که تنها در مناسبت های مرتبط با این موضوعات تولید و اجرا می شوند. اینکه این آثار تنها شکل مناسبتی دارند تا چه حد بر روند کیفیت و تولید آثاری با این مضمون تأثیرگذار بوده، جای بحث و گفتگو با صاحبنظران و فعالان تئاتر و به ویژه تئاترهای دفاع مقدس و دینی دارد.
گروه «فدک» به سرپرستی مهدی متوسلی از جمله گروه هایی است که طی چند دهه در عرصه تولید و اجرای آثاری با مضامین دینی و دفاع مقدس فعال بوده است که نمونه بارز این فعالیت که هر ساله در ایام ماه محرم و صفر به صحنه می رود نمایش «خورشید کاروان» است.
این گروه در دهه ۹۰ حضوری کمرنگ تر در تولید و اجرای آثاری جدید در حوزه تئاتر دفاع مقدس و دینی داشته که در گفتگویی با حضور مهدی متوسلی به بررسی چرایی این روند و همچنین شرایط موجود برای پرداختن به موضوعات بکر در عرصه تئاتر دفاع مقدس، نمایش های دینی و همچنین سطح کیفی آثار در این حوزه ها پرداختیم.
در ذیل بخش اول این گفتگو آمده است:
* گروه «فدک» همواره در حوزه تئاتر دینی و دفاع مقدس فعال بوده و این فعالیت ها مخاطب خود را هم داشته است اما طی سال های اخیر فعالیت شما به عنوان نمایشنامه نویس و کارگردانی که در حوزه نمایش های دینی و دفاع مقدس فعالیت می کنید و همچنین گروه «فدک» کمتر شده است. آیا دغدغه های شما تغییر کرده یا شرایط به گونه ای است که فعالیت برای شما میسر نیست؟
-فکر می کنم در یک کلام این است که دغدغه های مدیریت جامعه فرق کرده است؛ مدیریتی که اخیرا باید به فکر مایحتاج روزمرگی نوزادان کشور باشد برای اش جایی نمی ماند که بخواهد به دغدغه های حوزه فرهنگ و اینکه فرهنگ و فعالیت های فرهنگی به چه چیزهایی نیاز دارد، فکر کند. ما در مجموعه «فدک» کار ثابتی با عنوان «خورشید کاروان» داشتیم که در ماه های محرم و صفر اجرا می کردیم و الان هم در تدارک اجرای این نمایش در بیست و هشتمین سال تولید آن هستیم. بخشی از اینکه بخواهیم کار تازه تولید کنیم به بودجه و بخشی نیز به شرایط مربوط می شود.
بودجه که به طور کلی دچار آسیب شده و اکثر گروه ها بدهی های زیادی به بازیگران و عوامل دارند. ما در گروه «فدک» سعی کردیم که حداقل به شکلی کار نکنیم که بدهکار عوامل بشویم و سعی مان بر این بوده که محاسبات مان به گونه ای باشد که نه خسارت ببینیم و نه خسارت بزنیم. مقوله دیگری هم هست که مهمتر است؛ اینکه جسارت کار فرهنگی گرفته شده است.
* چرا ریسک پذیری مدیران فرهنگی پایین آمده است؟ آیا دغدغه لازم در این زمینه را ندارند یا اینکه می خواهند سمت خود را حفظ کنند و درگیر مسائل و مشکلات نشوند؟
قدرت ریسک مدیران فرهنگی بسیار کاهش پیدا کرده و سعی می کنند روزمرگی را طی کنند و سیستم زیر نظرشان دردسرساز نشود. بعضی وقت ها فکر می کنم دلیل این کم شدن جسارت مدیران فرهنگی مجازات هایی است که به لغزش ها می دهیم. این مجازات ها در حوزه فرهنگی با لغزش هایی که در حوزه فرهنگ وجود دارد تناسب ندارد-قدرت ریسک مدیران فرهنگی بسیار کاهش پیدا کرده و سعی می کنند روزمرگی را طی کنند و سیستم زیر نظرشان دردسرساز نشود. بعضی وقت ها فکر می کنم دلیل این کم شدن جسارت مدیران فرهنگی مجازات هایی است که به لغزش ها می دهیم. این مجازات ها در حوزه فرهنگی با لغزش هایی که در حوزه فرهنگ وجود دارد تناسب ندارد و ملاحظات فرهنگی در آن ها لحاظ نمی شود. من فکر می کنم به هر دلیلی وقتی مدیر دولتی منصوب وزارت ارشاد به همراه کارگردان یک اثر نمایشی به راحتی بازداشت می شود، امکان دارد با کوچکترین لغزشی برای من هم مشکلاتی ایجاد شود.
جبران آسیب خوردن در کار فرهنگی به مانند صافکاری یک خودرو نیست، وقتی هنرمندان و مدیران فرهنگی آسیب ببیند شاید باعث سرخوردگی و دلزدگی شود. شهامت در تولید آثار فرهنگی یک مقوله و عنصر اصلی است. شاید هنرمند یا من نویسنده یا تهیه کننده احتیاج به این داریم که توسط مدیران تشویق شوم و از طرف دیگر هم لازمه اش این است که من هم گروهی را تشویق و تر و خشک کنم. باید به جزییات امورات آن ها رسیدگی کنم تا در یک فضای آرام به تمرین کار خود بپردازند.
تر و خشک کردن هنرمندان دچار بحران شده است. در مراسم اختتامیه جشنواره تئاتر مردمی بچه های مسجد از من قدردانی کردند. در مسیر رفت و برگشت به این مراسم به این موضوع فکر کردم که گه گاهی در مراسم های مختلف از من قدردانی می کنند ولی کسی از من درباره اینکه چرا کار نمی کنیم و چه برنامه هایی برای آینده دارم سؤالی نمی پرسد؛ واقعا دغدغه مدیران فرهنگی کار کردن هنرمندان نیست و این فاجعه است.
شرایط فعلی در تولید فرهنگی نشان دهنده یک بیماری است، همان چیزی است که در تولید اقتصادی هم به نظر من وجود دارد ضمن اینکه عالم هنر از جنسی است که آسیب پذیرتر است. اگر به نویسنده یا بازیگر به تندی گفته شود که فلان صحنه خوب نیست یا خوب شکل نگرفته، چندین روز طول می کشد تا بتواند صدمه و آسیب ذهنی که به او وارد می شود جبران شود.
* چگونه می توان این وضعیت را جبران کرد؟
-برای جبران این شرایط یا باید درصد ریسک را بالا برد یا حمایت ها را تغییر داد و یا زمین بازی را عوض کرد؛ یعنی اینکه از وادی تئاتر دینی و دفاع مقدس خارج شویم و وارد عرصه های دیگری شویم که نگرانی ها و گرفتاری های اینگونه را نداشته باشد. یادم می آید برای نمایش «زخم مدینه» همه کارها را انجام دادیم و تنها یک شب به آغاز اجرای نمایش باقی مانده بود؛ کاری که حدود ۲ سال کار پژوهشی و مطالعاتی داشت. من چندین جلسه نزد حجت الاسلام فاطمی نیا متن را بررسی کرده و اسناد لازم را از ایشان گرفته بودم. به ایشان گفتم که در صحنه پنجم نمایش رویایی را گنجانده ام که بر اساس خطبه مندرج در بعضی از کتب طراحی کرده ام ولی ایشان برآشفته شدند و گفتند که برداشتی که من داشته ام اشتباه است.
من سراسیمه به تالار وحدت آمدم و به کارگردان و بازیگران گفتم که صحنه رویا باید از نمایش حذف شود. همه بسیج شدیم و این صحنه را حذف کردیم. بعضی وقت ها فکر می کنم چند ساعت به اجرا مانده قرار باشد چنین جراحی ای در نمایش ایجاد شود نیازمند چقدر آرامش و تمرکز است. حالا دغدغه هایی وجود دارد که اجازه داشتن آرامش و تمرکزی از آن جنس را نمی دهد.
کار مذهبی کردن مانند راه رفتن روی لبه تیغ است و پیچیدگی ها و دشواری های خاص خود را دارد، باید در این مسیر با جسارت بود و اگر دست و پا بلرزد به مشکل برمی خوریم. وقتی بخواهیم درباره تاریخ جنگ هم کار کنیم همین دشواری ها را دارد.
بحث دیگری هم هست که در مسائل اجتماعی وارد می شود، بحث محدودیت ها است که همه آدم ها توقع دارند در تئاتر چیزهایی را ببینند که به آن ها اعتقاد دارند. خیلی علاقه مند نیستند که خلاف اعتقادات و باورهای شان حرفی بشنوند.
* من به این موضوع فکر نمی کنم که جسارت شما کم شده است زیرا شخصیتی که از شما سراغ دارم اینگونه نیست اما نبود جسارت در میان مدیران فرهنگی باعث آسیب دیدن نمایش های دینی و همچنین دفاع مقدس شده است. مدیران فرهنگی مایلند که آثاری که در این حوزه ها تولید می شوند، سطحی باشند تا دردسرساز نشوند. به نظر تا چه زمانی می توان این روند را ادامه داد؟ این روند باعث پایین آمدن سطح کیفی آثار دینی و دفاع مقدس شده است و اجازه بروز دغدغه های جدید را نمی دهد.
-یک مقوله روحیه پرسشگری شما از ما که عوامل اجرایی هستیم و مقوله دیگر پاسخی است از ما که برای آینده باقی خواهد ماند. من فکر می کنم کار بد تولید و اجرا نکردن بهتر است از کار بدن تولید کردن. تصور من و تیمی که با من همفکری و ناوبری می کنند نیز همین است؛ چه اصراری است کاری را که به آن یقین نداریم انجام دهیم. من فکر می کنم جسارت و روحیه انقلابی گری برای شروع یک کار خوب است ولی برای حفظ بنا روحیه شاید محافظه کاری لازم است. اگر مدام بخواهیم با روحیه تند و سرعت های بیش از حد حرکت کنیم، یقینا آسیب می خوریم.
تا وقتی کاری را شروع نکرده اید توقعی ایجاد نکرده اید ولی وقتی کاری را تولید می کنید باید با دنده سنگین، دید خوب، دیدبانی خوب و آرامش حرکت کنید زیرا شتابزدگی به راحتی همه را واژگون می کند. زمانی چند تن از مدیران فرهنگی کشور من را خواستند و گفتند که بودجه و امکانات مختلف از جمله سالن را در اختیار من قرار می دهند به شرط اینکه نام نمایش «خورشید کاروان» را تغییر دهم تا به نظر بیاید که کاری نو انجام داده ام. من گفتم که حمایت را برای تولید یک اثر جدید داشته باشند ولی نپذیرفتند و بحث به جایی رسید که راضی شدند نام نمایش را «خورشید کاروان ۲» بگذارم ولی من نپذیرفتم.
این نیز جسارت می خواهد که اینگونه تغییرات را نپذیریم و ترمز نبریم. ما بر اساس توان و وسع مان حرکت می کنیم و در توسعه کار روحیه انقلابی گری و جسارت را داریم. الان جسارت ما در گفتن نه است در حفظ این گروهی که حرکت کرده و به حرکت خود ادامه می دهد. کسانی که تئاتر کار کرده اند می دانند که جمع کردن یک گروه بعد از چند ماه از گذشت اجرای عمومی کار سختی است و ما طی ۲۸ سال این کار را با اجرای «خورشید کاروان» انجام داده ایم.
زمانی که ما برای اولین بار «خورشید کاروان» را اجرا کردیم در تلویزیون مداحی و نوحه پخش نمی شد و مردم اگر می خواستند مداحی هیأت ها را گوش دهند به سراغ چند فروشگاه می رفتند تا نوارهای کاست مداحی را تهیه کنند. الان دنیای دیجیتال در دستان بچه ها است و هر گونه تصویری را که بخواهند برای شان قابل دسترس است، با این شرایط تلاش کردیم که مخاطبان امروز را هم جذب «خورشید کاروان» کنیم.
کسانی که در زمینه تئاتر دینی و دفاع مقدس کوتاهی می کنند حتما باید جوابی داشته باشندکسانی که در زمینه تئاتر دینی و دفاع مقدس کوتاهی می کنند حتما باید جوابی داشته باشند. بحث دیگری هم وجود دارد که به تئاتر دفاع مقدس صدمه زده و اشتباهاتی صورت گرفته است. وقتی جشنواره های مستقل تئاتر دفاع مقدس را برگزار کردیم و بودجه تئاتر دفاع مقدس و حمایت های آن را از تئاتر جدا کردیم، کم کم بار مسئولیت تئاتر دفاع مقدس از حوزه های رسمی کشور تهی کردیم و از دوش شان برداشتیم، به این مصیبت گرفتار شدیم. همه باور کردند مسئولیتی در قبال تئاتر دفاع مقدس ندارند و متولی تئاتر دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس شد.
سال ها بنیاد حفظ آثار جنگید تا به همه تثبیت کرد که دیگران حق کار کردن در این حوزه را ندارند و متولی این حوزه بنیاد است، بودجه را هم در اختیار گرفت.
* به اشتباه این کار را انجام داد و تئاتر دفاع مقدس را تنها در انحصار خود درآورد ...
-اشتباه بود، آن موقع ما گوشزد کردیم که به این شکل بی محابا جشنواره برگزار کردن و به این شکل حمایت کردن از تئاتر دفاع مقدس، تهی کردن جشنواره رسمی تئاتر کشور از موضوع دفاع مقدس صدمه می زند و همین اتفاق هم افتاد. ریسک تئاتر دفاع مقدس کم نیست، اگر بخواهیم در تئاتر دفاع مقدس به برخی موضوعات بپردازیم گرفتار می شویم و محکوم می کنند و تندروی می کنند. از این رو فکر می کنم که بهتر است وقایع را بنویسیم تا آیندگان خود با گذشت زمان و تحلیلی که می کنند به این موضوع پی ببرند.
ادامه دارد...
نظر شما