چهره سرد پاییز در پناه مهربانی کرسی «مادربزرگ» گرم می شود

خبرگزاری مهر، گروه استانها - فاطمه کازرونی: نرم نرمک یلدایی دیگر از راه می‌رسد، کرسی‌ مادربزرگ دوباره روشن می‌شود و با لبخند گرم اناری خود به شوفاژ، بخاری و تمامی وسایل گرمایشی مدرن  کنایه می‌زند؛ سفره قلمکاری مادربزرگ از تبعیدگاه پستوها بیرون می‌آید و آجیل و هندوانه، نان و پنیر و سبزی و غذاهای محلی چهره سینی نقره‌ای قدیمی مادربزرگ را تزیین می‌کند.

لحافِ سنگ‌دوزی نقش شده در کنج خاطره‌های دور، بر کرسی‌های زغالی پهن می‌شود و  یک بار دیگر چهره گلگون خویش را به رخ انارهای ترش و ملس درون کاسه سفالی ‌خاتون می‌کشد.

طولانی‌ترین شب سال در پناه مهربانی مادربزرگ، شاهنامه‌خوانی پدربزرگ و در آفرینش رویاهای خیال‌انگیز نهفته در ژرفنای فال‌های دیوان حافظ، گویی به بلندای سال طول می‌کشد و سپیده صبح در میان خنده و هیاهوی کودکان و آرزوهای دور و نزدیک بزرگ‌ترها، در یک صبح بلند زمستانی قد می‌کشد.

در آستانه آخرین شب پاییزی، ریز و درشت‌های فرهنگ یلدایی که قرن‌ها باور و مفاهیم عمیق عرفانی و معنوی را در خود نهفته دارد و برخی آسیب‌های یلدای مدرن را در سخنان کارشناسان حوزه فرهنگ و تاریخ مرور می‌کنیم.

ترانه یادگاران کارشناس تاریخ باستان در ارتباط با سنت شب یلدا به مهر می‌گوید:  آخرین شب پاییز در آذرماه هر سال که در فرهنگ ما شب یلدا نامیده می‌شودT در واقع قرن‌ها فرهنگ ایرانی را در دل خود نهفته دارد.

وی با بیان اینکه شب یلدا نیز همانند فرهنگ و دیگر آیین‌های ایرانی مانند سنت نوروز وسفره هفت‌سین نمادهای مختلفی را خود نهفته دارد، ابراز داشت: مفاهیمی چون احترام به بزرگ‌ترها، مهربانی با کودکان، دورهم نشینی و پای دردل یکدیگر نشستن از فرهنگ‌های زیبایی است که در این سالها با پیشرفت تکنولوژی به عرصه فراموشی پسرده شده است.

یلدا یادآور این نکته است که بزرگان ما به همه جنبه‌های روحی ، روانی و زیباشناسی زندگی توجه می‌کردند و شاید بسیاری از مشکلات انسان‌ها در این قرارهای دورهمی رفع می‌شد و دیگر خبری از این همه ناراحتی روحی و تنهایی انسان‌ها در میان نبودیلدا یادآور توجه بزرگان تاریخ ما به تمام جنبه‌های زندگی بشری است

کارشناس تاریخ تصریح کرد: یلدا یادآور این نکته است که بزرگان ما به همه جنبه‌های روحی، روانی و زیباشناسی زندگی توجه می‌کردند و شاید بسیاری از مشکلات انسان‌ها در این قرارهای دورهمی رفع می‌شد و دیگر خبری از این همه ناراحتی روحی و تنهایی انسان‌ها در میان نبود.

وی با بیان اینکه ایرانیان قدیم شادی و نشاط را از موهبت‌های خدایی و غم و اندوه را از پدیده‌های اهریمنی می‌پنداشتند، ابراز داشت: مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، شب یلدا و سنت‌های دیگر در واقع بیانگر این حقیقت است که ایرانیان پس از رهایی از بیدادگری و ستم به شکرانه بازیافتن آزادی، جشن برپا می‌کردند و پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی بر تاریکی و عدل بر ستم را گرامی می‌داشتند.

یادگاران در ادامه به قدمت شب یلدا در ایران اشاره و ابراز داشت: چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود یک سنت باستانی است، «یلدا» برگرفته از واژه سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است و ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌ است.

وی افزود: ایرانیان از قدیم این شب را گرامی داشته‌اند اما یلدا در تمام طول تاریخ بهانه‌ای برای دور یکدیگر جمع شدن و دید , بازدید بوده است و رسم نیکوی مهمان‌نوازی که امروزه یکی از پایه‌های گردشگری دنیا است نیز در آیین‌هایی مانند یلدا جایگاه ویژه دارد.

این کارشناس تاریخ با اشاره به رسوم اصفهانی‌‌ها در شب یلدا بیان داشت: اصفهانی‌ها از قدیم مانند سایر مناطق ایران در این شب در منزل پدربزرگ‌ها یا مادر بزرگ‌ها و پای کرسی  دور یکدیگر جمع می‌شوند و عنوان تنقلات شب چله انار و هندوانه بر سر سفره چله قرار می‌دهند.

وی با بیان اینکه همانند دیگر نقاط ایران در این شب صاحب خانه با آجیل و میوه از مهمانها پذیرایی می‌کند و مهمانان در کنار یکدیگر تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح بیدار هستند، تصریح کرد: در این جمع شاهنامه‌خوانی و گرفتن فال حافظ رواج داشته است و بزرگترها  نیز داستان یا خاطراتی از قد نقل می‌کنند.

یادگاران  با اشاره به اینکه نوشیدنی شب یلدا بطور معمول چای و شربت و در صورت امکان مخلوط برف و شیره انگور است، ابراز داشت: غذای شب چله به طور معمول پلو ماهی و یا یکی از غذاهای محلی اصفهان است.

اصفهانی‌های قدیم معتقد به دو بخش چله کوچک و بزرگ برای زمستان هستند، موعد چله از اول دیماه تا ‪ بهمن‌ماه است  اما چله کوچک از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه دارداصفهانی‌های قدیم ‌دو شب چله کوچک و بزرگ برگزار می‌کردند

وی با اشاره به اینکه اصفهانی‌های قدیم معتقد به دو بخش چله کوچک و بزرگ برای زمستان هستند، گفت: موعد چله بزرگ از اول دیماه تا ‪ بهمن‌ماه است اما چله کوچک از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه دارد.

این کارشناس تاریخ با بیان اینکه اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند، تصریح کرد:  آیین شب چله در شهر اصفهان همواره به صورت خانوادگی برگزار می‌شده است و  گرچه در دوران جدید در برخی خانواده‌ها پرداختن به تجملات زیبایی‌های شب چله را کمرنگ کرده است اما هنوز در خانواده‌‌های سنتی اصفهان با پهن کردن سفره‌ای با عنوان سفره شب چله و به شکل قدیمی این شب را گرامی می‌داشتند.

وقتی مدرنیته هوای پاک سنت‌های قدیمی را آلوده می‌کند

این روزها مدرنیته هوای تنفس برای سنت‌های قدیمی را آلوده ساخته است و زیر و زیور چشم و هم‌نشینی از چشم‌نوازی بی‌پیرایه شب یلدا کاسته است و در برخی خانواده‌ها به جای شب یلدا گویی شاهد نوعی جشن وارداتی و نه ایرانی هستیم به گونه‌ای که آرامش هم‌نشینی این شب زیبا به اضطراب و استرس برگزاری جشنی برتر از همسایه و خویشاوند مبدل شده است.

کوروش محمدی روانشناس و مدیرانجمن آسیب‌شناسی اجتماعی ایران با بیان اینکه یلدا تاریخچه باستانی دارد و به لحاظ تاریخی در زندگی ایرانیان نقش پررنگی داشته است به مهر از آسیب‌های این جشن در عصر مدرنیته می‌گوید.

وی با بیان اینکه مردم کشور با فرهنگِ کشور ما در قدیم به دنبال روزنه‌هایی‌ برای بودن در کنار یکدیگر و لذت دلنشین هم‌نشینی بودند و از آیین‌هایی مانند یلدا برای این دورهمی‌های دلچسب استفاده می‌کردند، می‌افزاید: در دنیای امروز ارتباطات انسان‌ها نیز دستخوش آسیب‌هایی شده است؛ در واقع در گذشته  یلدا شبی خاص در میان تمام شب‌هایی بود که خانواده ها گرد هم جمع می شدند اما در دیگر شب های سال نیز خانواده از سنت‌‌های ارزشمند صله رحم و دستگیری از یکدیگر دست نمی‌کشیدند.  

مدیرانجمن آسیب‌شناسی اجتماعی ایران تصریح کرد: امروز نیز یلدا شبی شاخص است اما به عنوان تک روزی در میان روزهای بی‌شماری که در برخی خانواده‌ها با فراموشی دیگران و بی نصیب ماندن از موهبت کمک به هم‌نوع می‌گذرد.

یلداهای امروز در زیر چتر تجمل گرایی و تشریفات بیهوده  به آیین واردتی شبیه شده است

وی با بیان اینکه  عصر ماشینی بر رفتارهای انسان‌ها با یکدیگر و  فاصله میان آنها تاثیر گذاشته و و دیدگاه‌های سنتی ارزش خود را از دست داده است، ابراز داشت: متاسفانه یلداهای امروز ما در زیر  چتر تجمل گرایی و تشریفات بیهوده  به آیین واردتی شبیه شده است.

احیای این گونه آیین‌های ارزشمند به شیوه سنتی رویکردی است که باید مورد توجه مسئولان فرهنگی جامعه قرار گیرد چراکه بازگشت به شیوه‌های سنتی گذشته در رفع بسیاری از مشکلات جامعه و ایجاد شادی و نشاط در اجتماع نقش موثری داردمحمدی با بیان اینکه  شب یلدا به دلیل ویژگی‌های همچون صله رحم و رفع مشکلات دیگران از ارزش زیادی برخوردار بوده است، ابراز داشت: امروز یا جشن‌های شب یلدا تجملاتی و غیرموثر شده است و یا به شکل خانواده های منفرد برگزار می‌شود ضمن اینکه بسیاری از خانواده ها به دلیل مشکلات اقتصادی شاید مزه شب یلدا را نچشیده و یا به لحاظ زمانی متوجه آن نمی‌شوند.

وی با بیان اینکه  البته برخی خانواده‌های ایرانی که ارزش های بومی را حفظ کرده‌اند همچنان این آیین را به شیوه سنتی گذشته برپا می کنند، اظهار داشت: احیای این گونه آیین‌های ارزشمند به شیوه سنتی رویکردی است که باید مورد توجه مسئولان فرهنگی جامعه قرار گیرد چراکه بازگشت به شیوه‌های سنتی گذشته در رفع بسیاری از مشکلات جامعه و ایجاد شادی و نشاط در اجتماع نقش موثری دارد.

وی اضافه کرد: می‌توان گفت احیای این شیوه‌ها موضوعی است که در کوران رفع مشکلات با  روش‌های پیچیده و غیرعلمی توسط برخی مسئولان از گردونه شیوه‌های رفع مشکل خارج شده و گمشده‌ امروز جامعه ایرانی ما محسوب می‌شود.

آرزوی متفاوت بانوی یلدا

امروز شاید بانوی یلدا آرزویی متفاوت دارد؛ طولانی‌ترین شب سال، این بار خسته از تجملات بی‌پایان شب یلدا و چشم‌وهمچشی‌هایی که عصر مدرنیته به جای دورهم‌نشینی‌های پرمحبت گذشته به همراه آورده است، گویی با حسرت بسیار آرزوی بازگشت به یلداهای ساده و بی‌تجمل مادربزرگ‌ها در گذشته‌های نه چندان دور را در سر دارد.