تجدید چاپ تعلیقات عبدالله انوار بر «اساس الاقتباس» پس از ۲۲ سال

به گزارش خبرنگار مهر، نشر مرکز پس از گذشت ۲۲ سال از چاپ نخست، مجموعه دو جلدی «تعلیقه بر اساس الاقتباس خواجه نصیرالدین طوسی» اثر عبدالله انوار را تجدید چاپ کرد. جلد نخست این مجموعه شامل متن منقح و پاکیزه‌ای از اساس الاقتباس و جلد دوم شامل متن تعلیقات عبدالله انوار است.

این نوبت از چاپ با شمارگان ۴۰۰ نسخه، ۴۳۶ صفحه جلد اول، ۳۶۸ صفحه جلد دوم و بهای دوره ۹۹ هزار و ۵۰۰ در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. چاپ نخست این مجموعه در سال ۱۳۷۵ منتشر شده بود.

«اساس الاقتباس» یکی از مشهورترین منابع علم منطق در تمدن اسلامی است. خواجه نصیر این کتاب را به زبان شیوای فارسی نوشت. به باور بسیاری از مفسران و پژوهشگران پس از منطق کتاب شفا و همچنین شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، جامع ترین کتاب در آموزش علم منطق «اساس الاقتباس» است. هرچند که آرای شخصی خواجه نصیر در حوزه منطق هم در این کتاب وارد شده اما اساس کار منطق ارسطویی است که ورود آن به تمدن اسلامی سرگذشت جالبی داشته است.

‌در نهضت ترجمه در دوران عباسیان، مترجمان ابتدا به نقل کتب مربوط به طب و نجوم می‌پرداختند، اما پس از آنکه فرقه کلامی معتزله و رویکرد آنها به علوم بالا گرفت و مامون عباسی نیز تمایلی به این فرقه پیدا کرد، آثار فلسفی ارسطو بویژه منطقش مورد توجه قرار گرفت و دانشمندان سریانی و عرب به ترجمه و شرح آن پرداختند.

خود ارسطو منطقیاتش را در ۶ رساله جمع کرد و آن را ارگانون نام نهاد. در قرن سوم پس از میلاد، «فرفوریوس»، فیلسوف نوافلاطونی، بر ۶ رساله ارسطو مقدمه‌ای نوشت که بعدها شهرت بسیار زیادی پیدا کرد. این مقدمه نزد حکمای اسلامی به «ایساغوجی» یا «المدخل» معروف است. در ادامه نیز شارحان و مفسران دیگر دو رساله مشهور ارسطو با نام «ریطوریقا» (یا خطابه) و «بوطیقا» (یا فن شعر) را به رساله‌های منطقی ارسطو اضافه کرده و برهان، جدل، سفسطه، خطابه و شعر را صنایع خمسه نامیدند. البته به دلیل آنکه علم منطق، علم ابزار است نمی‌توان اضافه کردن «فن شعر» و «خطابه» به علم منطق را کاری اشتباه خواند.

«اساس الاقتباس» شامل ۹ بخش است. بخش نخست درباره در مدخل منطق یا ایساغوجی است. بخش‌های دیگر کتاب به ترتیب به این شرح است: «مقولات عشر» (یا قاطیغوراس)، «درعبارات» (یا قضایا)، «در علم قیاس» (یا انالوطیقا)، «برهان» (یا انالوطیقای دوم)، «جدل» (یا طوبیقا)، «مغالطه» (یا سوفسطیقا)، «خطابت» (یا ریطوریقا) و «شعر» (یا به قول فهرست کتاب بیطوریقا).

مشرب فکری خواجه نصیر حکمت مشا است و خود او یکی از مهم‌ترین مفسران حکمت مشایی است و حجم عمده آثار او را تفسیر آرای ابن سینا تشکیل می‌دهد با این اوصاف اما در تالیف «اساس الاقتباس» هوشمندی و دقت بسیاری به خرج داده است. به عنوان مثال بخش بوطیقا (یا به قول متن اساس الاقتباس بیطوریقا) اساس الاقتباس، شرحی است از بوطیقای ابن‌سینا (بخش شعر منطق شفا) و خود بوطیقای ابن سینا نیز تفسیر و شرحی است از رساله poetics که به فارسی آن را «فن شعر» (توسط عبدالحسین زرین کوب) و «هنر شاعری» (توسط فتح‌الله مجتبایی) و به عربی آن را بوطیقا ترجمه کرده‌اند.

عموم اندیشمندن مسلمان مانند یعقوب بن اسحاق کندی، فارابی، ابن رشد، ابن سینا و... در شروح خود هرچند نکات درخشانی داشتند، اما در تفسیر دو مفهوم مهم «تراژدی» و «کمدی» در این رساله به دلیل نبودن سنت تئاتر در ایران به راه خطا رفتند. فن شعر ارسطو را اصولا باید کتابی در نظریه نمایش دانست نه شعر. با این اوصاف اما خواجه نصیر به درستی در شرح خود اشاره می‌کند که تراژدی و کمدی متعلق به سنت فرهنگی یونانی هستند و در تمدن اسلامی در آن دوران معنایی ندارند.

تعلیقات استاد عبدالله انوار بر اساس الاقتباس، بویژه برای کسانی که با علم منطق آشنایی چندانی ندارند بسیار راهگشاست و متن را تبدیل به کتابی قابل استفاده برای عموم کرده است و اگر مخاطب کمی در مطالعه دقت به خرج دهد برای فراگیری علم منطق همین کتاب او را بس است و دیگر نیازی به استاد ندارد.

کار مهم دیگری که در دوران معاصر روی متن «اساس القتباس» انجام شده به قلم مصطفی بروجردی است که اثر نهایی در قالب کتابی با عنوان «بازنگاری اساس الاقتباس» توسط سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد. این کتاب نیز در ارزش تقریبا همسنگ تعلیقات عبدالله انوار است و اثر نهایی متنی ساده و قابل استفاده برای همگان درآمده. راقم این سطور آرزو دارد که روزی این دو کتاب به عنوان منبع مطالعاتی و درسی توسط استادان منطق به دانشجویان معرفی شود.