به گزارش خبرنگار مهر، مجموعه «اسلام‌پژوهی» نشر کرگدن از زمستان سال گذشته (۱۳۹۷) با دبیری مهرداد عباسی و با انتشار دو کتاب از فضل‌الرحمان متفکر برجسته پاکستانی‌آمریکایی آغاز به کار کرد. «مضامین اصلی قرآن» با ترجمه فاطمه علاقه‌بندی و «اسلام و مدرنیته: تحول یک سنت فکری» با ترجمه زهرا ایران‌بان عناوین این دو کتاب است.
در اینکه ما ایرانیان به دلیل شباهت تحولات فکری و معرفتی در جامعه پاکستان با جامعه خودمان باید آثار متفکران آنها را نیز بخوانیم شکی نیست. بحث درباره این موضوع فرصتی جداگانه را می‌طلبد، اما در این نکته شکی نیست که انتشار این کتاب‌ها باعث شده تا ابعاد گسترده‌تری از تفکر فضل الرحمان عیان شده و نام او دوباره در محافل فکری ایران مطرح شود. به مناسبت انتشار این کتاب‌ها درباره نسبت میان تفکر فضل الرحمان با اقبال لاهوری با مهرداد عباسی به گفت‌وگو نشستیم.
عباسی درباره این موضوع به مهر گفت: برای مخاطب ایرانی بیان نسبت اندیشه‌های فضل‌الرحمان با منظومۀ فکری اقبال جذاب است. فضل‌الرحمان هنگام درگذشت اقبال بیست سال داشت و در اوج شور و نشاط جوانی به سر می‌بُرد. کار مهم اقبال همچون سیدجمال و عبده نقد وضع کنونی مسلمانان معاصر و دعوت آنان به ساختن آینده بود.
وی افزود: منظومۀ اسرار خودی و دیگر اشعار اقبال تأثیر به‌سزایی بر نسل فضل‌الرحمان گذاشته بود. بی‌وجه نیست اگر بگوییم که فضل‌الرحمان در تمام زندگی‌اش در حال کلنجار فکری با اقبال بوده است و در عین حال می‌توان پروژۀ او را در امتداد برنامه و فکر اقبال دانست، هرچند بی تردید تفاوت‌ها و اختلاف‌هایی در نگرش آنها به برخی امور مرتبط با اسلام و مسلمانان وجود داشت. خانم شیلا مک‌دونو، استاد دانشگاه کنکوردیا در مونترال، که در دانشگاه مک‌گیل برای مدتی از نزدیک با فضل‌الرحمان در ارتباط بوده به نکتۀ جالبی دربارۀ حس فضل‌الرحمان نسبت به اقبال اشاره می‌کند.
عباسی ادامه داد: خانم مک‌دونو که به‌هدف آموختن زبان اردو در دوره‌ای اشعار اقبال را نزد فضل‌الرحمان خوانده بود، در مقاله‌ای در بزرگداشت فکری او نوشته است که فضل‌الرحمان نسبت به اقبال و شعر او احساسی توأم با دودلی و تردید داشت. این احساس فضل‌الرحمان ظاهراً بیش از همه به تربیت دینی او برمی‌گشت که به شعر نگاهی منفی داشت و آن را سبکسری و انحطاط می‌دانست.
دبیر مجموعه «اسلام پژوهی» نشر کرگدن همچنین در پاسخ به این سوال که «نگاه مرحوم فضل‌الرحمان به شعر تاکنون چندان مطرح نشده است. آیا می‌توان این نگاه منفی او به شعر را در ادامه سنت لزوم کارکرد تربیتی شعر از نگاه برخی متفکران مسلمان دانست؟» گفت: فضل‌الرحمان اگرچه مانند بسیاری از مردم سرزمینش به خودِ شعر علاقه‌مند بود، اما آن را هم‌سنگ دوری از اخلاق و بی‌مبالاتی نیز می‌شمرد و نگران بود که برای جامعه‌اش آسیب‌زا باشد. به‌عبارتی، او می‌ترسید شعر اقبال برای مردم همچون وحی تلقی شود و آنان شیفته و مست این اشعار شوند و از اندیشیدن دست بکشند.
عباسی اضافه کرد: در شعر اقبال تعالیم قرآنی به اندازۀ کافی ترویج نمی‌شد و احتمال اینکه این شعر جایگزین قرآن و شریعت شود برای او نگران‌کننده بود. شاید بتوان گفت که فضل‌الرحمان کتاب «مضامین اصلی قرآن» را برای جبران کاستی‌های شعر اقبال از حیث اشتمال بر تعالیم قرآنی نوشت و نیز کتاب «روش‌شناسی اسلامی در تاریخ» را نیز در تبیین زیربنای شریعت اسلامی و دفاع از حضور دین در زندگی و فرهنگ مردم.
مترجم کتاب «رهیافت‌هایی به قرآن» دلایل دیگری را نیز برای بی‌اعتمادی فضل‌الرحمان به شعر اقبال برشمرد: بی‌اعتمادی فضل‌الرحمان نسبت به شعر اقبال دلیل دیگری هم داشت و آن انتقادهای کسانی چون هَمیلتن گیب و ویلفرد کَنتول اسمیت بود که نسبت به فردگرایی رمانتیک در شعر اقبال هشدار می‌دادند و تأثیر مفهوم ابَرانسان نیچه بر فکر او را مضر می‌دانستند. با این همه، فضل‌الرحمان در بسیاری جهات اندیشۀ اقبال را می‌ستود و به‌رغم مخالفت جامعه‌شناسان، با ایدۀ تأسیس کشور مستقل اسلامی که از جانب اقبال مطرح شده بود، هم‌دلی داشت.
عباسی در پایان گفت: فضل الرحمان همچنین با نوع نگاه اقبال به تاریخ و به علم و طبیعت هم همراه بود. در مجموع، داوری نهایی فضل‌الرحمان دربارۀ اقبال را باید در مدخل «محمد اقبال» در دائرةالمعارف دین میرچا الیاده جست‌وجو کرد که فضل‌الرحمان در اواخر عمرش در این مقاله می‌نویسد که اقبال به کشف اسلام حقیقی یعنی اسلام پویا و نه ایستا نایل آمد و از طریق نوشته‌هایش مردم مسلمان و غیرمسلمان سراسر جهان را به این اسلام «نشاط‌بخش و اخلاق‌مدار» فراخواند.
مهرداد عباسی دارای مدرک دکتری رشته علوم قرآن و حدیث است و هم‌اکنون به عنوان عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و همچنین پژوهشگر بنیاد دایره المعارف اسلامی به تدریس و پژوهش اشتغال دارد. او بجز دبیری مجموعه «اسلام‌پژوهی» در نشر کرگدن، ویراستاری ترجمه «دایرةالمعارف قرآن» در انتشارات حکمت و سرپرستی مجموعه‌ای با عنوان «مطالعات قرآن و حدیث» را نیز بر عهده داشته است. از جمله مهم‌ترین کتاب‌های منتشرشده با ترجمه و ویراستاری او می‌توان به «نگرش‌هایی به اسلام در مطالعات ادیان»، «رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن» و «رهیافت‌هایی به قرآن» اشاره کرد.
نظر شما