چرا باید از صنایع دستی و گردشگری «دلار» دربیاوریم؟

به گزارش خبرنگار مهر، به باور بسیاری از کارشناسان و اقتصاددانان، استفاده بی‌رویه از درآمد نفتی در ایران و هزینه کردن آن برای امور جاری کشور کاری غیرعلمی و نابجاست. هر دلار از درآمد نفتی باید تبدیل به صد دلار شده و آن یک دلار برجای بماند و آن صد دلار هزینه شود. کاری که متأسفانه تاکنون صورت نگرفته چرا که اگر گرفته بود امروزه پس از گذشت دهه‌ها از کشف نفت در ایران، باید عمده درآمد ارزی کشور را از صدور کالاهای تولیدی متعدد به دست می‌آوردیم نه از صدور نفت خام. نزدیک به دو دهه است که دغدغه مقام معظم رهبری نیز بر کاهش وابستگی به پول نفت استوار شده است. متأسفانه اما علیرغم تأکیدات رهبری بیماری نفتی اقتصاد ایران هنوز برطرف نشده است.

وابستگی مالی کشور به درآمد نفتی باعث مشکلات بسیاری برای ما شده است. این مشکلات اکنون بیش از پیش خود را نشان داده‌اند. تحریم ظالمانه اقتصادی ایران باعث شده تا دولتمردان نتوانند نفت بفروشند، بنابراین کشور نیز درآمدی نداشته است به هر حال نفت ایران روزی تمام می‌شود و شاید آن روز ما به دغدغه رهبری و اقتصاددانان دلسوز پی خواهیم برد. از زمان آغاز استخراج نفت در ایران، صنایع دیگر و راهکارهای کسب درآمد از آنها به فراموشی سپرده شده است. اگر ما فراموش کنیم، تاریخ فراموش نخواهد کرد که تا پیش از اکتشاف نفت در ایران یکی از مهمترین منابع درآمد ارزی ایرانیان، صنایع دستی بود و کارگاه‌های صنایع دستی آنقدر رونق داشتند و آنقدر تولیداتشان بسیار بالا بود که تاجران برای نقل و انتقال آنها به محل فروش، تعدادی نیروی نظامی به استخدام خود در می‌آوردند. اکنون نیز تقاضا برای صنایع دستی ایران چه از طرف خود ایرانی‌ها و چه از طرف خارجی‌ها زیاد است، اما هم در زمینه تولید و هم در زمینه چرخه فروش ضعف‌های عمده دیده می‌شود.

صنایع دستی به مثابه کالایی استراتژیک

به عنوان مثال در دوره قاجاریه شال کرمانی آنقدر در جهان محبوب بود و شهرت داشت که درآمدی مهمی را نصیب حکومت و صاحبان کارگاه‌های تولیدی می‌کرد. ادوارد براون، شرق شناس و ایران شناس مشهور بریتانیایی، در سفرنامه مشهور خود به ایران با عنوان «یکسال در میان ایرانیان» در بخش سفر کرمان خود توصیف دقیقی از وضعیت اسفناک کارگاه‌های بافندگی شال در کرمان می‌کند. در تاریخ ثبت است که این شرقشناس برجسته در هنگام بازگشت خود به انگلستان، چند شال کرمانی را به عنوان تحفه همراه خود برد.

اهمیت شال کرمانی به عنوان کالایی استراتژیک آنقدر زیاد بود که وقتی در حوالی دوران مشروطه کارگران تولید کننده کرمانی به وضعیت مالی و درآمدی خود و همچنین زندگی و معیشت سخت و کار کردن با مزد کم در کارگاه‌های نمور معترض شدند، اعتراض و قیام آنها بدل به جنبش مهمی در مشروطه خواهی در کرمان شد و مشروطه خواهان در تهران از این جنبش نهایت بهره سیاسی را بردند. همچنین به گونه‌ای این کالا اهمیت داشت که برای جلوگیری از خوابیدن تولید از طرف حکومت نیروی نظامی مهم برای سرکوب این کارگران و منقاد و مجاب کردن آنها به ادامه تولید به کرمان فرستاده شد.

علاقه‌مندان برای مطالعه پیرامون دو قیام شالبافان کرمانی در دوران مشروطه خواهی ایرانیان می‌توانند به کتاب مهم و جذاب «صاعقه؛ بررسی شورش شالبافان کرمان» نوشته مجید نیکپور مراجعه کنند که توسط حوزه هنری استان کرمان با همکاری انتشارات سوره مهر منتشر شده است. متأسفانه اکنون از صنعت تولید شال کرمانی هیچ نمانده و گویا فقط یک هنرمند به این مهم می‌پردازد و بنا بر شنیده‌ها این هنرمند هم البته مسن است و علاقه و حوصله چندانی برای آموزش حرفه به دیگران ندارد. در دیگر نقاط کشور نیز متأسفانه بسیاری از صنایع دستی بومی در حال نابودی است و این عدم میل و تلاش برای تولید که دولت‌ها در ایران مسبب آن بودند به بدنه کشور نیز سرایت کرده است. تولید سخت است و تا درآمدهای میلیاردی از واسطه گری و دلالی به دست می‌آید، چرا مردم به سمت تولید که زحمت بسیار زیادی دربر دارد، بروند؟ بگذریم.

وابستگی به درآمد نفتی مخاطره آمیز است

وابستگی مالی کشور به درآمد نفتی باعث مشکلات بسیاری برای ما شده است. این مشکلات اکنون بیش از پیش خود را نشان داده‌اند. تحریم ظالمانه اقتصادی ایران باعث شده تا دولتمردان نتوانند نفت بفروشند، بنابراین کشور نیز درآمدی نداشته است. ما باید بتوانیم آنقدر کالاهای مهم و استراتژیک تولید کنیم که نظام استکبار جهانی نتواند فروش آن کالا را تحریم کند.

هرچند که شاید هنوز به این مرحله نرسیده باشیم و در آینده باید انتظار آن را بکشیم اما امروز می‌توان با استفاده از راهکارهایی که کشور در آن پیشینه و تجربه دارد، درآمدهای ارزی متنوعی را جایگزین درآمد نفتی کنیم. سوال مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان صنایع دستی ایران را بدل به کالایی استراتژیک کرد؟ محققان و کارشناسان خبره در زمینه صنایع دستی و گردشگری می‌توانند به این سوال پاسخ‌های درخور ارائه دهند.

کشور عزیز ما در زمینه صنایع دستی پیشینه‌ای بسیار مهم و طول و دراز دارد. همینطور از نظر میراث فرهنگی که موجب رونق گردشگری می‌شود. تقریباً هیچ جایی از ایران را نمی‌توانید پیدا کنید که بنایی و اثری از دوره‌های کهن در آن یافت نشود. به عنوان مثال یکی از استان‌های محروم کشور ما استان پهناور «سیستان و بلوچستان» است. مردم این استان عزیز متأسفانه در وضعیت نامناسب معیشتی به سر می‌برند، چرا که حرفه عمده آنان کشاورزی بود که متأسفانه با کم شدن آب و خشک شدن هامون و هیرمند، اشتغال آنان به خطر افتاد. این استان عزیز در زمینه چشم اندازهای طبیعی و البته میراث فرهنگی بسیار غنی است و همچنین ساختار و بافت معماری سنتی روستاهای این استان نیز هنوز تغییری نکرده است. تعدادی از فعالان عرصه صنایع دستی و گردشگری در این استان توانستند با راه‌اندازی کلبه‌های بوم گردی و همچنین کارگاه‌های صنایع دستی، توریست‌های زیادی را از ایران و خارج از کشور به دیدن این استان ترغیب کنند و تجربه آنها موفقیت آمیز بوده و رونقی هرچند مختصر را به اقتصاد مردمان این دیار داده است.

ما اگر به دو حوزه صنایع دستی و گردشگری نگاه علمی عمیق داشته باشیم می‌توانیم به مردم این امیدواری را بدهیم که در هنگام تحریم نفتی یا حتی پس از اتمام ذخایر نفت، یک منبع درآمدی مهم نیز خواهیم داشت، منبعی که موجب توسعه اقتصادی و فرهنگی کشور می‌شود و هیچگاه نیز تمام نخواهد شد. برای رسیدن به این نگاه علمی ما نیاز به یک نهاد آکادمیک قوی در حوزه‌های صنایع دستی و گردشگری داریم که خوشبختانه زیرساخت‌ها برای این کار آماده است و دانشکده‌ها و رشته‌های متنوع در این دو حوزه راه اندازی شده و مشغول به کار هستند. در این دهه همچنین کتاب‌های مناسبی هم نوشته و منتشر شده و همچنین تجربیات دیگر کشورها نیز در این زمینه‌ها ترجمه شده است. این نهاد در آینده قطعاً مسیر بهتری را طی خواهد کرد و آنگاه است که دولتمردان و سیاست کلی کشور باید به فارغ التحصیلان این رشته‌ها اعتماد کرده و فرصت کار را به آنها بدهد.

معرفی یک کتاب خوب

اشاره به انتشار کتاب‌های مفید در این دهه شد. یکی از آنها کتاب «شناخت صنایع دستی ایران» نوشته حسین یاوری است که برای نخستین بار در سال ۱۳۸۹ با شمارگان هزار و ۲۰۰ نسخه، ۲۲۸ صفحه و بهای پنج هزار و ۱۰۰ تومان توسط انتشارات مهکامه در دسترس مخاطبان قرار گرفت. انتشارات مهکامه سیزدهمین چاپ این کتاب را نیز چندی پیش (بهار ۹۸) با شمارگان ۷۰۰ نسخه و بهای ۲۲ هزار و پانصد تومان روانه بازار کتاب کرد.

فعالان عرصه صنایع دستی و گردشگری در استان سیستان و بلوچستان توانستند با راه‌اندازی کلبه‌های بوم گردی و همچنین کارگاه‌های صنایع دستی، توریست‌های زیادی را از ایران و خارج از کشور به دیدن این استان ترغیب کنند و تجربه آنها موفقیت آمیز بوده و رونقی هرچند مختصر را به اقتصاد مردمان این دیار داده است حسین یاوری در این کتاب توضیح مختصر اما در عین حال کاملی از دانش و موضوع دانشی عظیمی به اسم «صنایع دستی ایران» به مخاطبان ارائه می‌کند. بخش مهمی از این کتاب هم اختصاص دارد به ارتباط صنایع دستی با موضوع گردشگری. بنابراین این کتاب هم برای دانشجویان صنایع دستی و هم برای دانشجویان رشته‌های مرتبط دیگر از جمله مدیریت جهانگردی و هتلداری و حتی دانشجویان رشته طراحی لباس مفید باشد و به عنوان منبع درسی مورد مطالعه قرار بگیرد.

ساختار کتاب «شناخت صنایع دستی ایران»

کتاب دو بخش و ۱۲ فصل دارد. بخش اول با عنوان «کلیات» شامل پنج فصل است که عناوین آنها به ترتیب عبارتند از: «تعاریف، ویژگی‌ها، خصیصه‌ها و طبقه بندی صنایع دستی ایران»، «نگاهی به پیشینه صنایع دستی ایران»، «نگرشی به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و هنری صنایع دستی ایران»، «تاثیرات متقابل صنایع دستی و گردشگری و آشنایی با تشکیلات بین المللی صنایع دستی» و «تعامل یا تأثیرات متقابل صنایع دستی با مقوله‌های فرهنگی، هنری و اجتماعی». بخش دوم کتاب با عنوان «معرفی و شناخت مهمترین صنایع دستی ایران» هفت فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «زیراندازهای سنتی ایران»، «نساجی سنتی ایران»، «هنرهای مرتبط با چوب»، «هنرهای مرتبط با فلز» که فصل نهم کتاب هست، «سفال و سرامیک سازی»، «شیشه گری و هنرهای مرتبط با شیشه» و «درباره طراحی سنتی و نگارگری».

حسین یاوری اکنون نزدیک به ۳۰ سال است که در رشته‌های مرتبط با گردشگری و هتلداری به تدریس و پژوهش اشتغال دارد. یکی از دغدغه‌های مهم او نیز پژوهش در حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران است. «نکاتی پیرامون: مدیریت در کارگاه‌های تولیدی صنایع دستی»، «مدیریت بازاریابی گردشگری و خدمات جهانگردی»، «اقتصاد گردشگری در فرهنگ و هنر ایران زمین»، «مدیریت پیشخانه (فرانت آفیس) در هتل»، «نساجی سنتی ایران»، «آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران»، «شناسایی الیاف و جایگاه رنگ در قالی ایران»، «آداب سفر در اسلام»، «فلزکاری»، «عوارض و نتایج توریسم»، «سفال و سرامیک‌سازی»، «کارشناسی آثار صنایع دستی»، «آشنایی با چاپ باتیک»، «قلمکار اصفهان: از آغاز درخشش در عصر صفوی تا به امروز»، «آشنایی با زیبایی‌شناسی: همراه با خلاصه‌ای بر زیبایی‌شناسی در فرش ایران»، «شیشه و تجلی نور و رنگ: هم‌نشینی نور، رنگ و شیشه»، «شناخت مفاهیم بنیادین معماری و آشنایی با ابنیه معماری سنتی ایران»، «شیشه گری دستی در ایران»، «پیدایش و سیر تحول مهرهای ایرانی (با تاکید بر مهرهای شاخص عهد صفوی)»، «شناخت گلیم و گلیم مانندهای ایران»، «نگاهی تازه به استاد استادان نقاشی نوین ایران محمدغفاری (کمال‌الملک) همراه با تحلیل آثار او و شرح احوال و آثار شاگردانش»، «آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن»، «مجموعه مقالاتی درباره هنرهای سنتی ایران: جست و جوی معنا»، «آشنایی با جاذبه‌های گردشگری ایران»، «کارآفرینی هنر ارزش آفرین دنیای امروز»، «حصیر و حصیر مانندهای ایران»، «اصفهان، باغ آسمان، سیری در حکمت معماری اسلامی و تزئینات وابسته به آن در دوره صفویه (با تاکید بر معماری اسلامی اصفهان در دوره مذکور)»، «تجلی نقوش پرندگان خیالی و موجودات اسطوره‌ای در هنر دوره ساسانی» و… عناوین شماری از آثار منتشر شده اوست. نیم نگاهی به این عناوین نشان می‌دهد که این محقق و مدرس هم با هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران آشنایی مهمی دارد و هم اینکه آگاه به مسائل مدیریتی در مساله گردشگری است. به عبارتی شاید حسین یاوری یکی از معدود نویسندگان ایرانی باشد به «گردشگری» به مثابه یک صنعت نگاه می‌کند و سعی دارد ادبیات مدیریتی آن را نیز در میان فعالان این عرصه نهادینه کند. نگاه او در کتاب «شناخت صنایع دستی ایران» نیز یک نگاه میان رشته‌ای در این حوزه‌هاست.

اینکه چطور می‌توان صنایع دستی را با موضوع گردشگری پیوند زد و از این طریق صنایع دستی هر منطقه از ایران را نه تنها به کلیه ایرانیان و بلکه به جهانیان معرفی کرد، نیز از نکات بسیار مهمی است که برای نخستین بار در این کتاب به صورتی علمی و دقیق به آن پرداخته شده است باید بتوانیم از صنایع دستی دلار دربیاوریم

معرفی و ارائه شناختی از تاریخ عظیم صنایع دستی ایران به صورت مختصر کاری بسیار سخت است و از این لحاظ نویسندگان کتاب‌های درسی که به هر حال باید متنی را برای مطالعه در یک ترم آماده کنند، مشکل می‌شود، اما نویسنده کتاب «شناخت صنایع دستی ایران» از پس این کار مهم بسیار عالی برآمده است. مخاطبان در این کتاب ضمن آشنایی با پیشینه هر هنر صنعتِ دست معروف در ایران با چگونگی تولید آن و حتی چگونگی فراهم کردن مواد اولیه برای تولید آشنا می‌شوند.

همچنین اینکه چطور می‌توان صنایع دستی را با موضوع گردشگری پیوند زد و از این طریق صنایع دستی هر منطقه از ایران را نه تنها به کلیه ایرانیان و بلکه به جهانیان معرفی کرد، نیز از نکات بسیار مهمی است که برای نخستین بار در این کتاب به صورتی علمی و دقیق به آن پرداخته شده است. (اگر کتاب دیگری هم در این زمینه منتشر شده باشد، راقم این سطور آن را ندیده).

فراموش نکنیم که چگونگی معرفی صنایع دستی ایران به جهانیان بسیار مهم است و اگر این روند معرفی درست صورت گیرد، آنگاه سیل درخواست‌ها برای خرید این آثار از آن سوی مرزها به کشور سرازیر می‌شود. متأسفانه در موضوع مهم اقتصاد در تولید صنایع دستی و گردشگری، منابع تئوریک و آموزشی کم داریم و نیاز نهاد آکادمیک به این منابع بسیار زیاد است. امید است که صاحب نظران و کارشناسان ضرورت این امر را دریافته و وارد در مباحث تئوریک در اقتصاد این دو حوزه شوند.