کانت نزد ایرانیان

به گزارش خبرنگار مهر، نزدیک به یک قرن و نیم است که در ایران، از فلسفه های عصر جدید غرب صحبت به میان آمده است، ولی اگر قرار باشد دربارۀ این موضوع ترازنامه ای تهیه شود، متوجه می شویم که در این مدت یک صدم از آن چه می بایستی انجام گیرد، انجام نگرفته است. هنوز بنیادی رسمی همچون «بیت الحکمة» در قرن سوم هجری(830 میلادی) پدید نیامده است تا بر ترجمه و انتشار آثار دسته اول فیلسوفان غربی همت گمارد و هنوز فارسی زبانان باید منتظر بمانند تا یک مترجم خوش ذوق به انتخاب سلیقه دست به ترجمۀ کتابی از هگل یا جان استوارت میل یا نیچه بزند و تازه این ها همه در گروی آن است که ناشری جرات به خرج دهد و کتابهای دشوار فلسفی را منتشر کند.

البته سخن گفتن از چاپ انتقادی مجموعه آثار هر یک از فیلسوفان غربی اندکی غریب است، چرا که در سرزمین فیلسوف پرور ایران هنوز نشانی از چنین تلاشهایی دربارۀ فیلسوفان ایرانی چون ملاصدرا، ابن سینا یا فارابی هم نیست. نتیجه آن می شود که ایرانیان در زمانۀ اینترنت و ماهواره، حتی اسم بسیاری از اندیشمندان دنیا را نشنیده اند و در مورد آنها که گمان آشنایی دارند، چنان پراکنده و متشتت و گاهی به دور از واقعیت است که به جهل مرکب منجر می شود تا آشنایی با حقیقت.

امانوئل کانت(1724-1804) از این بابت در ایران خوش شانس بوده که در کنار چند فیلسوف دیگر چون افلاطون، ارسطو، دکارت و ... تقریبا تمام آثارش به فارسی ترجمه شده است. شاید هم این بخت خوش ایرانیان است که می توانند آثار مهمترین فیلسوف دوران جدید را به زبان مادری بخوانند. خوشبختانه حضور برخی اساتید فلسفه چون دکتر کریم مجتهدی، دکتر منوچهر صانعی دره بیدی، دکتر عزت الله فولادوند و دکتر نقیب زاده در محیط فلسفی جامعۀ ما و آشنایی جامع ایشان با فلسفۀ کانت سبب شده است که بخشی(هر چند کوچک) از این نقیصه جبران شود. اهمیت فلسفۀ کانت در رشته های دانشگاهی نیز شناخته شده است، به گونه ای که دانشجویان مقطع لیسانس(کارشناسی) فلسفه در یک درس چهار واحدی و دانشجویان مقطع فوق لیسانس در دو درس دو واحدی، به فلسفۀ کانت می پردازند.

فصل هفتم از جلد نخست سیر حکمت در اروپا(تهران، زواره، 1375، 3ج.) نوشتۀ مرحوم محمد علی فروغی از نخستین متون فارسی در شرح فلسفۀ کانت است. این کتاب که تا سالها تنها متن درسی در دانشگاه بوده، هنوز برای آشنایی اجمالی علاقمندان قابل استفاده است. اما پیش از آن شاید بتوان به« گفتار کوتاه و سودمندی اشاره کرد که مرحوم حسن وثوق(وثوق الدوله) در سال 1315 در مدرسۀ معقول و منقول ایراد کرده است، و در سالهای اخیر در کتابی به نام چهار فصل( تهران- 1361) به کوشش علی وثوق منتشر شده است». اما در مورد دیگر آثار فارسی که به فلسفۀ کانت پرداخته اند، را می توان دو دسته نمود، نخست آثار خود فیلسوف و دوم آن دسته از آثاری که به شرح و معرفی فلسفه او پرداخته اند:

الف. آثار کانت:
1- سنجش خرد ناب (نقد عقل محض) ، ترجمه: میر شمس الدین ادیب سلطانی، نشر امیر کبیر، 1362 . کتاب نخستین، مهمترین، دشوارترین و حجیم ترین اثر کانت است که به قلم مترجمی توانا و از متن آلمانی به فارسی ترجمه شده است. نقد عقل محض، در بردارندۀ فلسفۀ انتقادی کانت و ادعای او دربارۀ محدودیت شناخت بشر و ناتوانی انسان در اثبات امور ماوراءطبیعی است. کانت در این کتاب ،که در سال 1781 و پس از سکوتی یازده ساله منتشر شد، به شرح نظریۀ خود درباره شرایط امکان گزاره های ترکیبی پیشینی می پردازد و ضمن انتقاد از جزمی گرایان عقل گرا، با شکاکیت هیومی به مخالفت می پردازد. ترجمۀ فارسی کتاب بسیار دقیق، اما به دلیل سلیقۀ مترجم در انتخاب واژگان فارسی بسختی قابل فهم است. برای مثال مترجم برای واژۀ آشنای سوژه(subject = فاعل شناسایی، ذهن) معادل «درون آخته» را پیشنهاد کرد و برای واژۀ استعلایی(transcendental)، معادل «ترافرازنده» را انتخاب نموده است.

2- بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق ،ترجمه: حمید عنایت، خوارزمی 1366. این کتاب که همزمان با کتاب دیگر کانت در اخلاق(نقد قوه عملی) در سال 1783 منتشر شد، همچون تمهیدات مقدمه ای بر نظریۀ اخلاقی کانت است، با این تفاوت که این بار کتاب پیش از کتاب اصلی منتشر شد و در آن نویسنده به شرح نظریۀ تکلیف باورانه اش در اخلاق پرداخت. ترجمۀ کتاب اثر دکتر حمید عنایت، دانشمند فقید علوم سیاسی است که پیش از آن ترجمه های خوبی از سیاست ارسطو و فلسفه تاریخ هگل ارائه کرده بود.

3- تعلیم و تربیت(اندیشه هایی دربارۀ آموزش و پرورش)، ترجمه: غلامحسین شکوهی، دانشگاه تهران ،1372. کانت در سراسر دوران اشتغالش معلم بود و در نوشته هایش به اندیشه های زیادی دربارۀ آموزش و پرورش بر می خوریم. او در دروس نیمسال زمستانی 1766-65 به مساله آموزش و پرورش می پردازد. اندیشه های او در این باب بیش از همه تحت تاثیر ژان ژاک روسو و کتاب امیل اوست. او در این کتاب به ارتباط تعلیم و تربیت و فلسفه ، روش های توسعه آموزش و پرورش، تربیت بدنی، تربیت اخلاقی و پرورش ذهن می پردازد. کتاب از متن انگلیسی و در سال 1369 توسط دکتر شکوهی، استاد دانشگاه تهران ترجمه شده است.

4-  تمهیدات‎ (مقدمه ای بر هر فلسفۀ آینده)، ترجمه:  غلامعلی حداد عادل، مرکز نشر دانشگاهی- 1375. واژۀ تمهیدات از سوی مترجم برای لفظ Prolegomena انتخاب شده است. کانت کتاب را در سال 1783 به منظور شرحی مختصر بر مضامین کتاب نخست اش(نقد عقل محض) به نگارش در آورد و در آن کوشید، فلسفه نقدی را به زبانی ساده تر معرفی کند. ترجمۀ کتاب به فارسی خوب و برای آشنایی با اندیشۀ کانت به زبان خودش بسیار سودمند و مفید است.

5- نقد قوه حکم ،ترجمه: عبدالکریم رشیدیان،نشر نی، 1377. پس از کتاب «مبانی زیبایی شناسی»(1750) اثر الکساندر بومگارتن، کتاب کانت مهمترین کتاب در زمینه زیبایی شناسی مدرن است. او در جزء اول کتاب به «نقد قوه حاکمۀ زیبایی شناختی» و در جزء دوم آن به «نقد قوۀ حاکمۀ غایت شناختی» می پردازد. کانت در همان جزء اول به تحلیل دو امر «والا» و «زیبا» می پردازد و با برشماری ویژگیهای احکام ذوقی،  احساس زیبایی شناختی را با درک انسانی مرتبط می داند. ترجمۀ کتاب به زبان فارسی از متن آلمانی صورت گرفته و سعی شده با متون فرانسوی و انگلیسی مطابقت داده شود. شناخت نقد قوۀ حکم برای علاقمندان به مباحث فلسفه جدید اهمیت بالایی دارد ،چرا که هم گادامر و هم دریدا(دو تن از سرسلسله داران مباحث فلسفی پست مدرن) کار خود را با سنجش این بخش فلسفۀ کانت آغاز کرده اند.

6- درس های فلسفه اخلاق، ترجمه: منوچهر صانعی دره بیدی، نقش و نگار 1378.  کتاب حاوی سلسله درسگفتارهای کانت درباب فلسفۀ اخلاق است. کانت در اخلاق فیلسوفی «تکلیف باور» بود و معتقد بود حساب اخلاق را باید از دین جدا کرد، به همین سبب کوشید تا اخلاقی مبتنی بر اصول خرد و انسان باوری بنا کند. دکتر منوچهر صانعی دره بیدی، استاد فلسفۀ دانشگاه شهید بهشتی، سالهاست که در زمینه شرح و ترجمۀ آثار کانت به زبان فارسی کوشیده است و از او کتابهای متعددی دربارۀ این فیلسوف به چاپ رسیده است.

7- فلسفه فضیلت، ترجمه: منوچهر صانعی دره بیدی، نقش و نگار،1378.  کتاب دیگری از کانت دربارۀ فلسفۀ اخلاق. لازم به ذکر است، کانت در مباحث اخلاقی تحت تاثیر روسو ، فیلسوف فرانسوی است و فضیلت نزد او با تعریف ارسطویی آن متفاوت است.  نزد کانت فضیلت متضمن سعادت نیست ولی به هر طریقی می تواند ما را لایق و شایستۀ سعادت کند.

8- صلح پایدار، نشر به آوران، تهران 1380. این کتاب از آثار پایان عمر کانت(1795) می باشد و در آن فیلسوف نظریۀ خود برای ثبات جامعه جهانی را ارائه کرده است. کانت فیلسوفی جهان وطن است و معتقد است راه اصلی برای تحقق صلح جاوید، تشکیل جامعۀ جهانی است. نظریۀ کانت در مرکز مطالعات سیاسی و روابط بین الملل، مورد توجه قرار گرفته است و امروز به عنوان یکی از نظریه های کلاسیک روابط بین الملل مورد مطالعه قرار می گیرد.

9- دین در محدوده عقل تنها، ترجمه: منوچهر صانعی دره بیدی،نقش و نگار، 1381. این کتاب در سال 1793 منتشر شد و بخش دوم آن از تصویب مامور سانسور در برلین نگذشت. «کانت با این که فردی عمیقا مذهبی بود، از هرگونه مراسم و آداب ظاهری دینی دوری می جست. او به هر عقیدۀ مذهبی احترام می گذاشت ولی معتقد بود که شخص می تواند به راستی متدین باشد بی آن که در عقاید اهلی هیچ یک از مذاهب سازمان یافته شریک شود». در نظر او «هر گونه عبادت ظاهری بیهوده است و سوای پیش گرفتن طریقۀ اخلاق در زندگی، هر کار که انسان معتقد بتواند برای خشنودی خدا انجام دهد، توهم مذهبی صرف و پرستش ساختگی و دروغین خداست».

10- رساله کشف، ترجمه: مهدی ذاکری، قم ، 1383.

11- نقد عقل عملی ، ترجمه: انشاالله رحمتی- نوالثقلین قم، 1384. کانت در دومین کتاب مهم اش که در سال 1783 منتشر کرد، به شرح نظریۀ اخلاقی خود پرداخت، پرسش اصلی کتاب امکان گزاره های اخلاقی است. کانت با تمایز نهادن میان «امر مشروط» و «امر مطلق»، ارادۀ آزاد را شرط اصلی فعل اخلاقی دانست. او در فراز مهمی از این کتاب به اثبات وجود خدا ، معاد و خلود نفس انسان به عنوان شرط عمل اخلاقی پرداخت.

گذشته از فصلهایی که در کتابها و تاریخهای فلسفه به کانت اختصاص داده شده، کتابهای زیادی دربارۀ بخشهای گوناگون فلسفۀ او به زبان فارسی تالیف و ترجمه شده است. برخی از این آثار به معرفی کل فلسفه او پرداخته اند، در حالیکه برخی دیگر، به تفسیر وجوه یا بخشهایی از اندیشۀ او مثل اخلاق یا سیاست پرداخته اند. در ادامه به معرفی اجمالی این آثار می پردازیم:

ب: دربارۀ کانت
1- فردریک کاپلستون ، کانت، ترجمه: منوچهر بزرگمهر- انتشارات دانشگاه صنعتی شریف 1360. این کتاب ترجمۀ بخش چهارم از جلد ششم تاریخ فلسفۀ کاپلستون است. کاپلستون در بخش کانت کتاب عظیم اش، هفت فصل را به معرفی کانت اختصاص می دهد و به شرح و سنجش ابعاد گوناگون فلسفۀ او از شناخت شناسی تا ذوق و معرفة الغایت می پردازد. این کتاب در سال 1373 به همراه دیگر بخش های جلد شش تاریخ فلسفه توسط انتشارات سروش منتشر شده است.

2- کریم مجتهدی، فلسفه انتقادی کانت، نشر هما ،1363. این کتاب از نخستین آثاری است که شرح جامعی از فلسفۀ کانت ارائه کرده است و با وجود قدمت کتاب هنوز مورد توجه دانشجویان است. مولف پس از شرح زندگی کانت به دو بخش عمده «نقد عقل محض» و «نقد عقل عمل» پرداخته و با بیانی شیوا اصول اندیشۀ کانت را معرفی کرده است.

3-  میرعبدالحسین نقیب زاده ، فلسفه کانت: بیداری از خواب دگماتیسم،  آگاه 1366. دکتر نقیب زاده در این کتاب حجیم کوشیده است فلسفۀ نقادی کانت را با توجه به زمینه های آن شرح دهد و از پیامدهای فکری کانت نیز غافل نبوده است و در فصل های پایانی کتاب، به شرح و تفسیرهای فلاسفۀ پس از کانت اشاره کرده است. 

4-  اشتفان کورنر، فلسفه کانت ، ترجمه: عزت الله فولادوند، خوارزمی 1367. بهترین و جامعترین کتابی که دربارۀ کانت تا کنون به فارسی ترجمه شده است. چاپ اول این اثر در انگلیسی مربوط به سال 1959 است و به گفتۀ مترجم ، تا سال 1984 هر سال تجدید چاپ می شده است. نویسنده کوشیده است تا با معرفی کامل فلسفۀ کانت به عمق استدلال های او راه یابد. از این رو کتاب همیشه به عنوان متنی قابل اطمینان و دقیق، به عنوان متن درسی توسط اساتید به دانشجویان معرفی شده است. ترجمۀ کتاب بسیار دقیق است و مترجم مقدمه ای بسیار خوب برای فهمیدن زمینه های فکری و تاریخی فلسفۀ کانت به آن افزوده است. ویراستار انگلیسی کتاب نیز، ا.ج.ایر، از فیلسوفان تحلیلی بزرگ قرن بیستم است.

5- -کارل یاسپرس، کانت ، ترجمه: میرعبدالحسین نقیب زاده، طهوری 1372. یاسپرس اگزیستانسیالیست آلمانی در این کتاب که ترجمه بخش کانت از مجموعه فلاسفه بزرگ است به شرح دلکشی از فلسفۀ کانت پرداخته است. کتاب تا حدودی دشوار است و به شرح اندیشه های او بسنده نکرده است و به نقد فکر او پرداخته است. مترجم نیز در مقدمه، ضمن معرفی یاسپرس، به بیان شباهت های این دو فیلسوف آلمانی پرداخته است. 

6- مهدی اخوان، مقایسه ای میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامی ، قم، 1373. نویسنده پس از شرح فلسفۀ اخلاق نزد کانت به مقایسۀ آن با سنت تفکر اسلامی پرداخته و اخلاق کانتی را مورد نقد قرار داده است.

7- ابوالقاسم مستشاری، کانت و متفکران اسلامی،  جامعه پژوهشگران 1374.  کتاب مقایسه ای تطبیعی میان کانت و برخی اندیشه های متفکران مسلمان است.

8- یوستوس هارتناک، نظریه شناخت کانت، با دو ترجمه غلامعلی حداد عادل، نشر فکر امروز،1376 و ترجمۀ علی حقی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1376. هارتناک از اندیشمندان بزرگ دنیا، در این کتاب به شرح مفصل مهمترین بخش فلسفۀ کانت برپایۀ کتاب «نقد عقل محض» می پردازد و سعی می کند مطالب آن را برای خوانندگان قابل فهم سازد. فهم کتاب دشوار است و در سطوح بالای دانشگاهی تدریس می شود. ترجمۀ آن نیز دقیق است. ضمن آن که در ترجمۀ علی حقی، کتاب بخشی پایانی نیز دارد که در آن ضمن مقاله ای از ج.ف.وارتناک، دیگر مباحث فلسفۀ کانت توصیف می شود.

9- راجر اسکروتن ، کانت، ترجمه: علی پایا، طرح نو 1375. کتاب ترجمۀ خوبی از کتاب کوچک و شیوای کانت به قلم اسکروتن، از فیلسوفان زندۀ دنیاست و برای ورود به اندیشۀ کانت مفید و قابل استفاده است. اسکروتن بر ترجمۀ فارسی کتاب مقدمه ای نیز نوشته است و بر اهمیت اخلاق نزد کانت تاکید گذاشته است.

10- رامین جهانبگلو، شوپنهاور و نقد عقل کانتی، نشر نی 1377. جهانبگلو در این کتاب به انتقادات یکی از بزرگترین ناقدان کانت، آرتورشوپنهاوئر، فیلسوف اراده باور آلمانی، پرداخته است و از این رهگذر اندیشه های این دو فیلسوف را مقایسه و شرح داده است.

11- کریم مجتهدی، دونس اسکوتوس و کانت به روایت هایدگر، سروش1377. هایدگر معتقد بود که کانت بر زندگی همۀ ما سایه افکنده است. دکتر مجتهدی در این کتاب کوچک به شرح هایدگر و انتقادهای او بر فلسفۀ کانت می پردازد.

12- کریستوفر رانت ، کانت(قدم اول) ، ترجمه: حمیدرضا ابک، شیرازه، 1378. از سری کتاب های نشر شیرازه که به معرفی فیلسوفان در قالبی ساده فهم و به کمک تصاویر می پردازد. کتاب برای کسانی که نخستین بار می خواهند با فلسفۀ کانت آشنا شوند مفید است. ضمن آن که اطلاعات زندگی نامه ای جالبی دربارۀ فیلسوف دارد.

13- محمد محمد رضایی ، تبیین و نقد فلسفه اخلاق کانت، قم1379.

14- راجر سولیوان، اخلاق در فلسفه کانت، ترجمه: عزت الله فولادوند، طرح نو 1380. کتابی دلکش و زیبا در شرح نظریۀ اخلاقی کانت که به قلم زیبا و دقیق استاد فولادوند ترجمه شده است.

15- لوسین گلدمن، کانت و فلسفه معاصر ،ترجمه: پرویز بابایی، نگاه.

16- یونس رویانی ، بازاندیشی فلسفه کانت،  نقش جهان 1381.

17- علی لاریجانی ، شهود و قضایای تالیفی ماتقدم در فلسفه کانت،هرمس ،1383.

18- علی لاریجانی ، متافیزیک و علوم دقیقه در فلسفه کانت، امیرکبیر،1383.

19- علی لاریجانی ، روش ریاضی در فلسفه کانت،  دانشگاه تهران، 1383.

20- علی محمودی، فلسفه سیاسی کانت، نگاه معاصر 1383. کتاب به معرفی فلسفۀ سیاسی کانت می پردازد، همچنین دربارۀ فلسفه سیاسی کانت می توان به مقاله  به همین نام  از دکتر عزت الله فولادوند در کتاب ‹‹خرد در سیاست›› (تهران 1377) مراجعه کرد.

21- منوچهر صانعی دره بیدی، جایگاه انسان در اندیشه کانت، ققنوس 1384.  در دسته بندی فیلسوفان، کانت را فیلسوفی اومانیست(انسان باور) دسته بندی می کنند. به عبارت بهتر، اومانیسم در اندیشۀ کانت به اوج خود دست می یابد. نویسنده در این کتاب به شرح اهمیت انسان نزد کانت می پردازد.