عوارض جانبی لذّت‌طلبی از دیدگاه قرآن کریم

به گزارش خبرنگار مهر، زهرا هنرمند، مدرس حوزه علمیه خواهران مشهد در کارگاه «مبانی انسان شناختی مصرف کالای فرهنگی» که در دو مرکز علمی فرهنگی در نیشابور برگزار شد، به تبیین معیارهای انتخاب کالای فرهنگی با توجه به ویژگی لذت‌خواهی و تزاحم لذت‌ها پرداخت.

وی با بیان اینکه لذت‌خواهی و گریز از رنج و درد، گرایشی فطری و غیر اختیاری در وجود انسان است و به خودی خود مورد ستایش یا نکوهش اخلاقی واقع نمی‌شود، در توضیح نظرات قرآن کریم درباره مفهوم لذت خواهی گفت: قرآن کریم وجود گرایش به لذّت را محکوم نمی‌کند، بلکه یک سلسله از آموزه‌های خود را بر اساس این میل طبیعی انسان مبتنی می‌سازد. اگر در برخی آیات قرآن لذّت‌طلبی نکوهش شده، به دلیل بعضی عوامل و عوارض جانبی آن است.

وی ادامه داد: در فرهنگ قرآن کریم عوارض جانبی لذّت‌طلبی عبارتند از: غفلت از لذّت‌های ارزنده‌تر فراموشی از آنها، غرق شدن در هوس‌های پست و کم‌ارزش و نهایتاً کوتاهی در شکوفا نمودن لذّت‌های والای انسانی.

هنرمند سپس به تبیین نسبت دنیا و آخرت و رابطه آنها با مفهوم لذت پرداخت و گفت: از آنجا که بر اساس بینش اسلامی، زندگی ابدی اصل و زندگی دنیا مقدّمه است، اگر چیزی مانع لذّت آخرتی و سبب عذاب آخرتی باشد، ارزش منفی دارد و کاملاً ممنوع است، اما اگر صرفاً مانع لذّت آخرتی شود، به حکم عقل این نوع لذّت مرجوح و ترک آن مستحب است.

وی با اشاره به مشکل تزاحم لذت‌ها به راهکار این مشکل اشاره‌ای کرد و گفت: از آنجا که لذّت‌ها با هم متزاحم‌اند، باید لذّت پایدارتر و بهتر را بر دیگر لذت‌ها ترجیح داد. در نتیجه دو معیار ترجیح یک لذّت بر لذّت دیگر عبارت‌اند از: پایداری و کیفیت.

استاد حوزه علمیه خواهران مشهد در فراز بعدی بحث خود با عنوان «مخالفت یا موافقت با لذت ها» از وجود تصور رایج بین مردم اظهار تأسف کرد و گفت: یکی از تصورات غلطِ مشهور اینست که مردم فکر می‌کنند هدف دین اسلام کم کردن لذت‌های انسان است و لازمه دینداری گذشتن از هر نوع لذتی است، اما در حقیقت کسی که سراغ عمل به دین می‌رود، لذت‌های خودش را افزایش می‌دهد. گرچه انسان طی عمل به دین، از برخی لذت‌های کوچکش می‌گذرد، اما این کار باعث رسیدن به لذت‌های بزرگ‌تر می‌شود.

هنرمند در توضیح این سخن به سه نمونه اشاره و بیان کرد: مثلاً یکی از دستورات اسلام این است که قبل از اینکه سیر بشوی دست از غذا بکش. لقمه آخر رو نخور! این لقمه آخر غذا لذت دارد اما اگه آدم از این لذت کوچک بگذرد، آن هم فقط برای ۲۰ دقیقه (چرا که بنابر تحقیقات انجام شده، مغز برای دریافت پیام سیری ۲۰ دقیقه وقت نیاز دارد) باعث می‌شود که بدن انسان یک عمر سالم و با نشاط بماند. آیا این با نشاط بودن بدن، لذت ندارد؟ یا اگر در اسلام توصیه می‌شود به نامحرم نگاه نکن برای رسیدن به لذت بالاتر ارتباط با همسر است. و اگر توصیه می‌شود موسیقی حرام گوش نده برای این است روح تو را از تعادل خارج می‌کند و اثرات زیان بارش باعث رنج آینده است.

وی در آخرین بخش از مباحث خود خود با استناد به آیات و روایات، راه‌های تمایز فطرت از طبیعت (قوه فرقان یا بصیرت) را چنین تشریح کرد: اولین راه توجه به الهامات فطری است و این، کار تشخیص را برای انسان راحت‌تر می‌کند. (فَأَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقواها)، دومین راه رعایت تقواست که در نتیجه آن خداوند به انسان قوه فرقان را عطا می‌کند. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا)، سومین راه طاهر بودن و دائم الوضو بودن است (اَلْوُضُوءُ عَلَی‏ الْوُضُوءِ نُورٌ عَلَی‏ نُورٍ) که به تعبیر برخی علما نور همان قوه فرقان است. چهارمین راه نیز انتخاب کارهای سخت‌تر است. روایتی داریم که: امام موسی کاظم (ع) در سفارش و وصیت خود به هشام می‌فرماید: یا هشام! وإذا مرّ بک أمران لاتدری أیّهما خیرٌ وأصوَب، فانظر أیّهُما أقرب إلی هواک فخالفه، فإنّ کثیر الصّواب فی مخالَفَه هواک؛ ای هشام! هر گاه بر سر دو راهی قرار گرفتی و نمی‌دانی که کدام یک، راه درست و صواب یا درست‌تر و بهتر است تا آن را انتخاب نماید، پس بنگر کدام یک از آن به هواهای نفسانی نزدیک تر و آن را می‌خواهی پی باید راهی را که مخالف هوای نفس و امیال شهوانی توست، اختیار نموده و آن راه را دنبال کنی؛ چون بیش‌تر درستی و صحت عمل در آن چیزی است که مخالف هوای نفس است.

استاد حوزه علمیه خواهران مشهد در توضیح روایت اخیر گفت: از این حدیث به دست می‌آید که انسان هنگامی که در سر دو راهی انتخاب قرار گرفت – که همیشه هم قرار می‌گیرد؛ زیرا دنیا مکان ابتلاء و امتحان و انتخاب دایمی است- می‌بایست به خودش مراجعه کند و ببیند که کدام موافق هوای نفس و کدام مخالفت هوای نفس است، پس آنکه مخالف هواهای نفس است را به عنوان درست تر و بهتر انتخاب کند؛ چرا که در بیشتر موارد این انتخاب بهتر بوده و انسان را از مسیر باطل و شر دور نگه می‌دارد.