اعراب خلیج فارس و رویای دور زدن تنگه هرمز/ فاصله حرف تا واقعیت

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل- عبدالحیمد بیاتی: تنگه هرمز و خلیج فارس در ماه های اخیر روزهای پرهیاهویی را شاهد بوده که از مهمترین موارد آن می توان به هدف قرار گرفتن نفتکش ها در بندر الفجیره امارات، تخلف نفتکش انگلیسی و توقف آن از سوی ایران و همچنین برنامه کشورهای غربی برای نظامی کردن تنگه هرمز به بهانه تامین امنیت خطوط کشتیرانی اشاره کرد. 

در این میان کشورهای عرب حوزه خلیج فارس که نگران صادرات نفت و گاز هستند مجددا موضوع استفاده از خطوط لوله و مسیرهای جایگزین را برای دور زدن تنگه هرمز مطرح کرده اند اما آیا این کار امکان پذیر است. 

تنگه هرمز و اهمیت آن

تنگه هرمز آبراهی است که بین دو کشور ایران و عمان قرار دارد. این تنگه، خلیج فارس را به دریای عمان و از آنجا به دریای عرب متصل می‌کند. عرض آن در باریک‌ترین نقطه حدود ۳۳ کیلومتر است و پهنای خطوط کشتیرانی در هر جهت فقط ۱.۵ کیلومتر است.

بر اساس داده‌های سال ۲۰۱۷ حدود یک پنجم از نفت مصرفی جهان یعنی بین ۱۷ تا ۱۹ میلیون بشکه در روز از این تنگه عبور می‌کند. مصرف نفت جهان در روز حدود ۱۰۰ میلیون بشکه در روز است.

 ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و امارات متحده عربی که همه اعضای اوپک هستند بخش اعظم نفت خود را از طریق این تنگه به جهان صادر می‌کنند. قطر، بزرگترین تولید کننده گاز مایع نیز تقریبا تمامی گاز خود را از همین طریق صادر می‌کند.

تنگه هرمز از دیرباز به دلیل آنکه تنها راه ورود به خلیج فارس و تنها راه دسترسی دریایی به کشورهای منطقه بوده، برای امپراتوری‌ها و کشورهای استعمارگر و طبعاً برای کشورهای منطقه اهمیت بسیاری داشته است. اما این اهمیت زمانی به حد فوق‌العاده‌ای رسید که نفت در خلیج فارس کشف شد و تا امروز همین نفت یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی جهان و اصلی‌ترین منبع درآمد کشورهای منطقه بوده است.

درست به همین دلیل تنگه هرمز که خلیج فارس را از طریق دریای عمان به آب‌های آزاد جهان متصل می‌کند، یکی از استراتژیک‌ترین تنگه‌های جهان است و اوضاع حاکم بر آن می‌تواند اقتصاد جهان را دستخوش تغییر یا حتی بحران کند.

بر اساس آمارها حدود ۸۸ درصد نفت عربستان، ۹۰ درصد نفت ایران، ۹۸ درصد نفت عراق، ۹۹ درصد نفت امارات متحده عربی و تمام نفت کویت و قطر از تنگه‌ی هرمز به کشورهای دیگر صادر می‌شود به همین خاطر برخی کشورهای منطقه کوشیده‌اند برای صادرات نفتی خود تنها به عبور از این آب‌راه متکی نباشند و با احداث خطوط لوله، نفت خود را به کشورهای دیگر صادر کنند. اما باتوجه به اینکه حدود ۶۸ درصد ذخایر نفت و گاز دنیا در خلیج فارس قرار دارد و همچنان بیشتر صادرات نفتی کشورهای حوزه‌ خلیج فارس با نفتکش‌ها انجام می‌شود، امنیت این تنگه در تأمین انرژی دنیا اهمیت بالایی دارد.

آب‌های تنگه‌ی هرمز به سه بخش تقسیم می‌شود که شامل آب‌های سرزمینی ایران، آب‌های سرزمینی عمان و آب‌های آزاد است. این تنگه تابع مقررات عهدنامه کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاهاست و در شرایط صلح، کلیه کشتی‌های نظامی و بازرگانی از حق عبور ترانزیت برخوردارند.

کارشناسان اقتصادی معتقدند در صورت بسته‌شدن تنگه هرمز، بازارهای جهانی نفت با کمبود ۲۰ میلیون بشکه‌ای مواجه می‌شوند و احتمال دارد که بهای نفت از مرز بشکه‌ای ۲۵۰ دلار هم بگذرد. چرا که بسته‌شدن تنگه هرمز به معنای توقف صادرات ۹۰ درصد نفت منطقه و توقف معاملات تجاری بسیاری از کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس خواهد بود.

مطرح شدن خطوط جایگزین

عربستان و خط لوله شرق به غرب

موضوع ایجاد مسیر جایگزین برای تنگه هرمز در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و در عربستان مطرح شد. هرچند مسیر اصلی صادرات نفتی عربستان از طریق تنگه هرمز است اما این کشور از سال ۱۹۸۲ میلادی خط لوله‌ای نیز ترتیب داده که صادرات از عربستان را از طریق دریای سرخ ممکن می‌سازد.

این خط لوله که شرق به غرب یا پترولاین نام دارد، در زمان جنگ ایران و عراق و در پی نگرانی در عربستان نسبت به وضعیت بحرانی پیش‌آمده در خلیج فارس ساخته شد.

سعودی‌ها از طریق سیستم پترولاین می‌توانند تنگه هرمز یا باب المندب را دور بزنند و به نفتکش‌ها در دریای سرخ و از آنجا به کانال سوئز و مدیترانه دسترسی پیدا کنند.

این سیستم خط لوله که شامل دو خط است، ۴.۸ میلیون بشکه در روز ظرفیت انتقال دارد. طبق آمار «اس اند پی گلوبال پلاتس»، این سیستم حدود ۱.۹ میلیون بشکه در روز نفت منتقل می‌کند که به معنای آن است که ۲.۹ میلیون بشکه در روز از ظرفیت این سیستم غیرفعال است.

طبق اعلام اداره اطلاعات انرژی آمریکا، آرامکوی عربستان  مدتی قبل طرح‌هایی را برای افزایش ظرفیت خط لوله شرق-غرب به ۷ میلیون بشکه در روز اعلام کرد و قصد دارد ظرفیت اضافی را تا پایان امسال عملیاتی کند اما در این زمینه پیشرفت چندانی صورت نگرفته است.

در کش و قوس تحولات اخیر اما اعلام شد که عربستان سعودی قصد دارد ظرفیت خط لوله های شرق به غرب خود را تا ۴۰ درصد طی دو سال افزایش دهد تا بتواند نفت کمتری را از طریق تنگه هرمز منتقل کند. «خالد الفالح» وزیر انرژی عربستان گفت که واردکنندگان باید پس از حمله به نفتکش ها در خلیج فارس و توقیف کشتی انگلیسی توسط ایران، ابتدا امنیت گذرگاه حیاتی تنگه هرمز را تامین کنند.

فالح گفت: «جامعه بین‌الملل باید اقدامی سریع برای حفاظت از عرضه نفت و تنگه هرمز انجام دهد».

امارات و خط لوله الفجیره-حبشان

امارات در سی ام ژوئن ۲۰۱۲ با هزینه‌ای بالغ بر ۳.۳ میلیارد دلار خط لوله حبشان –الفجیره را تاسیس کرده است که طول آن به ۳۸۰ کیلومتر می‌رسد و کاملا در خاک امارات واقع است. این خط لوله نفت از چاه نفت حبشان در امارت ابوظبی در شمال امارات متحده عربی شروع می‌شود و از مسیر راه شنی شهرک سویحان می‌گذرد و پس طی صدها کیلومتر از فراز سلسله کوه‌های حجر به بندر شهر الفجیره در کرانه دریای عمان می‌رسد.

الفجیره با مساحتی در حدود ۱۱۶۵ کیلومترمربع و جمعیتی بالغ‌بر  ۱۳۰ هزار نفر، یکی از هفت امیرنشین امارات متحده عربی است. این منطقه از سمت غرب به شارجه و رأس الخیمه، از جنوب به کلبا و از شرق به دریای عمان محدود می‌شود.

بندر الفجیره، تنها بندر کشور امارات در حاشیه دریای عمان است و همین ویژگی موجب شده تا حاکمان امارات نگاه ویژه‌ای به این بندر داشته و برای کاستن از موقعیت ژئوپلیتیک تنگه هرمز و مقابله با تهدید بسته شدن آن از سوی جمهوری اسلامی، با ساخت یک خط لوله انتقال نفت از خلیج فارس به دریای عمان اقدام به دور زدن تنگه هرمز نمایند.

این خط لوله شامل ایستگاه‌های پمپاژ و ظرفیت ذخیره سازی اصلی هشت میلیون بشکه‌ای است که می‌تواند به ۱۲ میلیون بشکه برسد. این خط لوله می‌تواند روزانه ۱.۵ تا ۱.۸ میلیون بشکه نفت منتقل کند که سه چهارم صادرات روزانه نفت امارات و ۱۰ درصد از نفت عبوری روزانه از تنگه هرمز به بازارهای بین المللی را شامل می‌شود. علاوه بر این، بندر الفجیره دارای یک ایستگاه اصلی برای تأمین سوخت کشتی‌های تجاری است.

طبق آمار «اس اند پی گلوبال پلاتس» حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز از این خط لوله عبور می‌کند و یک میلیون بشکه در روز ظرفیت آن بلااستفاده است.

آیا این خطوط امنیت دارند؟ 

نکته مهم در این رابطه آن است که تحولات منطقه از جمله جنگ یمن بر امنیت این خط لوله ها سایه افکنده بطوریکه در ماه های اخیر مبارزین یمنی خط لوله شرق به غرب عربستان را هدف قرار داده اند و از سوی دیگر حملاتی نیز به نفتکش های حاضر در الفجیره انجام شده است. 

نشریه عمانی «عمان دیلی» در مطلبی نوشت: حوادث و حملات هفته گذشته در بندر الفجیره در آب های امارات و بنادر مشرف به دریای سرخ در ساحل عربستان نشان می دهد که دیگر معابر بین المللی برای صدور نفت ناامن و نامناسب است.

عمان دیلی که به تازگی این مطلب را منتشر کرد، در این باره نوشت: هدف قرار گرفتن نفتکش های امارات و عربستان در بندر نفتی الفجیره در امارات و حمله پهپادی نیروهای انصارالله به تاسیسات نفتی عربستان در ساحل دریای سرخ نشانگر این است که دریای عمان و دریای سرخ جایگزین خوبی برای تنگه هرمز نخواهند بود، چراکه صدور نفت از این مناطق با ناامنی مواجه خواهد بود. 

به نوشته این نشریه، ۳۵ درصد از تولیدات نفتی جهان از تنگه هرمز عبور می کند و در صورت وقوع جنگ میان ایران و آمریکا در این منطقه، کشورهای حوزه خلیج فارس با چالشی بسیار جدی مواجه خواهند شد. 

یک رسانه آمریکایی نیز در این رابطه نوشت: حمله پهپادیِ اخیر انصارالله یمن به مسیر جایگزین، یعنی به خط لوله منتهی به دریای سرخ، ابعاد جدیدی را در نگرانی‌های منطقه‌ای حکومت عربستان ایجاد کرده است. حملات موشکی یا پهپادی حوثی‌های یمن تاکنون به مناطق مرزی عربستان با یمن محدود می‌شد اما پهپادهای حوثی‌ها، در این حمله مسافتی بیش از ۸۰۰ کیلومتر را از یمن به مرکز عربستان پیموده و عملیات خود را در آنجا انجام داده‌اند. این حمله مسیر نفتی عربستان را بسیار پیش از رسیدن به تنگه باب‌المندب و در محلی در مرکز خود عربستان هدف قرار داده که با ریاض فاصله چندانی ندارد.

به نوشته این رسانه آمریکایی هم خرابکاری در  بندر فجیره و هم حمله پهپادی به خط لوله عربستان هر دو در دو مسیری روی داده‌اند که به عنوان مسیرهای جایگزین برای دور زدن تنگه هرمز ساخته شده‌اند. کارشناسان نظامی به الجزیره می‌گویند پیامی که اکنون توسط عاملان این اقدامات ارسال شده این است که «دور زدن تنگه هرمز نه برای عربستان و نه برای امارات متحده دیگر امن نیست.»

نکته قابل توجه 

موضوعی که در این رابطه باید به آن اشاره شود این است که اهمیت تنگه هرمز فقط به دلیل انتقال نفت از آن نیست. فارغ از موقعیت ممتاز تنگه هرمز در عرضه نفت و انرژی، حیات اقتصادی بنادر تجاری کشورهای حوزه خلیج فارس ارتباط مستقیمی با تنگه هرمز دارد و این تنگه تنها راه دست‌یابی آن‌ها به آب‌های آزاد خواهد بود تا آنجا که سوای بنادر کشورهایی چون عربستان، قطر، کویت و عراق و حجم عظیم سرمایه‌گذاری این کشورها در بنادر مذکور، حتی بنادر مهم و استراتژیکی چون ابوظبی و جبل علی در خود کشور امارات نیز وابستگی تامی به تنگه هرمز دارند و بدون عبور از این تنگه، حیات اقتصادی آن‌ها پایان خواهد یافت.

عمان دیلی در این رابطه می نویسد: علاوه بر تولیدات نفت کشورهای مشرف بر خلیج فارس که از تنگه هرمز عبور می کند، بخش اعظمی از ترانزیت های تجاری به ارزش میلیاردها دلار نیز از این معبر صورت می گیرد و این مساله است که تگه هرمز را به مهم ترین معبر دریایی در دنیا تبدیل کرده است. 

بر همین اساس به فرض محقق شدن رویای کشورهای عربی برای جایگزین کردن مسیرهای جدید برای انتقال نفت، تنگه هرمز همچنان اهمیت استراتژیک خود را حفظ خواهد کرد و این کشورها نیز همچنان نیازمند این آبراه حیاتی خواهند بود.