شیخ کلینی و کتاب الکافی/ آیا کافی برای شیعه کافی است؟

به گزارش خبرنگار مهر، سعید طاووسی مسرور مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ در یادداشتی با عنوان شیخ کلینی و کتاب الکافی به نقد و بررسی الکافی پرداخته است:

ثقة الاسلام ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به شیخ کلینی محدث نامی شیعه و صاحب کتاب الکافی است. وی ایرانی و از روستای کُلَین واقع در ۳۸ کیلومتری شهرری و ناحیه جنوب غربی جاده قم به تهران نزدیک حسن آباد کنونی است. آرامگاه پدر وی یعنی یعقوب بن اسحاق که از بزرگان شیعیان زمان خود بوده هم اکنون در قریه کلین است و زیارتگاه مردم آن سامان می باشد. شیخ کلینی در دوره امام حسن عسکری(ع) به دنیا آمد و با نواب اربعه امام عصر (عج) معاصر بود (دوانی، ج ۳، ص۲۷ – ۲۸).  همچنین او با علی بن حسین  بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق هم عصر بوده است. (شاکری، ص ۷۱).

شیخ کلینی در زمان خود پیشوای شیعیان در ری و موثق ترین فرد در ضبط حدیث بوده و جامع حدیثی خود به نام الکافی را در مدت ۲۰ سال تألیف کرده است (نجاشی ، ص ۳۷۷). وی احادیث اعتقادی و فقهی را در کتاب کافی گرد آورده و این کتاب را به ۳ بخش اصول، فروع و روضه (متفرقات) تقسیم کرده است(نک. طباطبایی، ص ۹۳). چاپ جدید کافی که انتشارات دار الحدیث قم در ۱۳۸۷ش آن را با تصحیح و تحقیق بسیار ارزنده منتشر کرده، ۱۵ جلد است که چهار جلد اول اصول، ۱۰ جلد بعدی فروع و جلد آخر نیز روضه است. بنابراین بیشتر کتاب کافی مربوط به فقه و بیان احکام شرعی است. اصول و روضه کافی با ترجمه مرحوم محمدباقر کمره ای (متوفی ۱۳۷۴ق) به فارسی ترجمه شده است.  به علاوه مرحوم سید جواد مصطفوی (متوفی ۱۳۶۸ ش) و سید هاشم رسولی محلاتی، اصول کافی را در چهار جلد به فارسی ترجمه و شرح کرده اند. سید هاشم رسولی محلاتی روضه کافی را نیز به فارسی ترجمه کرده است.

مترجمی به نام موسوی افغانی فروع کافی را به فارسی ترجمه کرده اما تاکنون چاپ نشده است (قنبری، ص ۱۰۱). البته نیاز چندانی هم به چاپ این ترجمه نیست زیرا مخاطب آن از حیث نظری، خاص است و از جنبه عملی نیز کسی بدون درجه اجتهاد نمی تواند احادیث این بخش را ملاک عمل قرار دهد و واضح است که مجتهد نیازی به ترجمه فارسی ندارد.     

کافی نخستین کتاب از کتب اربعه شیعه و معتبرترین آنها و دارای ۱۶۱۹۹ حدیث (۱۵۱۷۶ حدیث بدون مکررات) است (مصطفوی، ج ۱، ص ۹؛ دوانی، ج ۳، ص ۳۷  - ۳۸). میرداماد در مورد کتاب کافی می نویسد: «کتاب پر محتوایی است که مانند آن نصیب هیچ یک از فقها و علما و عقلا و حکما از زمان تصنیف آن تا کنون نشده است» (میرداماد، ص ۲۴). ملامحمد تقی مجلسی نیز  در مورد شیخ کلینی و کتاب کافی می نویسد: «کلینی در میان تمام دانشمندان ما، و آنان که از او روایت کرده اند، همچنین در نظم و ترتیب کتابش کافی بی نظیر بوده و این مزایا دلیل است که وی از جانب خداوند متعال تأییدات خاصی داشته است» (دوانی، ج ۳،  ص ۲۹).

شیخ کلینی برای جمع آوری اخبار و احادیث کتاب کافی مسافرت ها کرده و به شهرها و سرزمین های دور و نزدیک اسلامی رفته و با راویان احادیث و ناقلان آثار ائمه اطهار (ع)، محدثان بزرگ و عالی قدر شیعه  و دانشمندان اهل تسنن ملاقات  کرده است (دوانی ، ج ۳،  ص ۳۷).

وی به غیر از کتاب کافی تألیفات دیگری نیز داشته که هیچ کدام به ما نرسیده است. اسامی این آثار عبارت است از: کتاب رجال  - کتاب رد بر قرامطه - کتاب رسائل ائمه(ع) - کتاب تعبیر رویا -  مجموعه اشعار شعرا در مورد ائمه (ع) (نجاشی، همانجا).

برخی از مشهورترین مشایخ و استادان شیخ کلینی عبارتند از: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، احمد بن ادریس قمی، سعد بن عبد الله اشعری، عبد الله بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم قمی، ابن عقده، علّان کلینی رازی (دایی وی) ، محمد بن حسن صفار، احمد بن مهران، علی بن حسین سعدآبادی، ابو الحسین محمد بن علی جعفری سمرقندی، محمد بن احمد خفاف نیشابوری  و ... .
برخی از مشهورترین شاگردان او نیز عبارتند از: ابو غالب زراری، ابن قولویه قمی، محمد بن ابراهیم نعمانی، محمد بن احمد صفوانی، محمد بن علی ماجیلویه، احمد بن علی بن سعید کوفی، ابن ابی رافع صیمری  و ...  (صفدی ، ج ۵، ص ۱۴۷؛ دوانی ، ج ۳ ،  ص ۳۳ - ۳۴).  

اهمیت شیخ کلینی تا آن جا است که مبارک بن اثیر الدین جزری از دانشمندان اهل تسنن و مؤلف کتاب جامع الاصول، وی را مجدد و احیا کننده مذهب شیعه در رأس سده سوم دانسته است (استرآبادی، ص ۱۳۰) . شمس الدین ذهبی از بزرگترین دانشمندان اهل تسنن نیز از وی با عناوین شیخ الشیعه و عالم الامامیه یاد کرده است (ج ۱۵، ص ۲۸۰).

شیخ کلینی به باب الکوفه واقع در درب السلسلة بغداد هجرت کرده بود (ابن ماکولا، ج ۷، ص ۱۸۶) و بدین سبب به او، لقب سلسلی داده اند (غفار ، ص ۱۱۰).  وی در سال ۳۲۹ در  بغداد درگذشت و ابو قیراط محمد بن جعفر حسنی بر پیکرش نماز خواند و او  را در باب الکوفه بغداد به خاک سپردند(طوسی، ص ۲۱۱؛ نجاشی ، ص ۳۷۷ – ۳۷۸). آرامگاهش امروزه در ناحیه شرقی نهر دجله در کنار پل قدیم بغداد معروف و زیارتگاه است (دوانی ، ج ۳ ، ص ۴۶).

با تمام عظمت و اعتبار کتاب کافی و جایگاه والای مؤلف آن، این گونه نیست که تمام روایات آن صحیح باشد، بلکه احادیث این کتاب از نظر مؤلف آن صحیح است. شیخ خود ابزار بررسی صحت احادیث این کتاب را در اختیار آیندگان قرار داده است. این ابزار مفید، ذکر سند هر حدیث است. بنابراین امروزه با نقد سندی و متنی می توان به نقد روایات کافی پرداخت و ممکن است در بین انبوهی از روایات صحیح و معتبر، با برخی روایات ضعیف و غیر قابل پذیرش نیز مواجه شویم. مثلا روایت ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو بنا بر تحقیق علامه دکتر سید جعفر شهیدی و علامه شهید استاد مرتضی مطهری روایتی ضعیف و بی اعتبار است(برای تفصیل در این باره نک. مقاله نگارنده با عنوان امام سجاد(ع) در ذهن و زبان اهل سنت، بخش پدر و مادر امام زین العابدین(ع)، در مجله فروغ وحدت). نمونه دیگر سه روایتی است که شیخ کلینی به نقل از اصل زید نرسی در کافی(ج ۲، ص ۱۸۵، ج ۴، ص ۱۴۷، ج ۷، ص ۲۱ - ۲۲) آورده، اما چنان که امام خمینی (ج ۳، ص ۳۲۶ - ۳۶۹) و محقق شوشتری (ج ۴، ص ۵۴۸ – ۵۵۱، ۵۸۹ – ۵۹۰) نشان داده اند اصل زید نرسی اعتبار ندارد.

اما این که مشهور شده که تمام روایات کافی صحیح است چون امام زمان ارواحنا له الفداء درباره این کتاب فرموده اند: «الکافی کاف لشیعتنا» (کتاب کافی برای شیعیان ما کافی است)، مطلبی بی پایه و اساس است زیرا این حدیث اصلی ندارد و بی اعتبار است. محدث نوری تصریح کرده که این حدیث اصلی ندارد و در هیچ یک از منابع حدیثی شیعه نیامده است و اشاره کرده که ملامحمد امین استرآبادی نیز بر بی اساس بودن این روایت صحه گذاشته است(نوری، ج ۳، ص ۴۷۰). حدیثی که بزرگ اخباریان یعنی ملامحمد امین و محدث متسامحی چون میرزاحسین نوری آن را رد کنند، چه کسی می تواند آن را تایید کند؟ برای تقریب به ذهن می توان گفت خود ماست بند دارد می گوید این ماست خیلی ترش است!

روش دیگر بزرگان بعد از شیخ کلینی نشان می دهد که چنین روایتی را یا نشنیده اند و یا شنیده اند و قبول ندارند. مثلا شیخ صدوق و شیخ طوسی که اولی من لا یحضره الفقیه را نوشت و دومی تهذیب و استبصاررا و این گونه نیست که به تمام کافی اعتماد کرده باشند (نک. حافظیان بابلی، ج ۲، ص ۲۶۲ – ۲۶۳). علامه عسکری (ج ۳، ص ۲۸۳) نیز ضمن تصریح به بی اعتبار بودن این روایت، تالیفات متعدد حدیثی بعد از کافی را دلیلی آشکار بر این دانسته که کافی برای شیعه کافی نیست.

منابع:

ابن ماکولا، الاکمال، به کوشش نایف العباس، بیروت، [بی‌تا]؛ استرآبادی، محمد امین، الفوائد المدنیه، به کوشش رحمة الله رحمتی اراکی، قم، ۱۴۲۴ ق؛ امام خمینی، سید روح الله، کتاب الطهارة، تهران، ۱۴۲۷ ق؛ حافظیان بابلی، ابو الفضل، رسائل فی درایةالحدیث، قم، ۱۴۲۵ ق؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، ۱۳۷۸ ش؛ ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق،  بیروت، ۱۴۱۳ ق؛ شاکری، حسین، تدوین الحدیث و تاریخ الفقه الشیعی، قم، ۱۴۱۸ ق؛ شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم،  ۱۴۲۸ – ۱۴۳۱ ق؛ صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد ارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، ۱۴۲۰ ق؛ طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، ۱۳۸۸ ش؛ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم، ۱۴۱۷ ق؛ عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستین، بیروت، ۱۴۱۰؛ غفار، عبدالرسول، الکلینی و الکافی، قم، ۱۴۱۶ ق؛ قنبری، محمد، کتاب شناسی کلینی و کتاب الکافی، قم، ۱۳۸۷ ش؛ کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۲ ش؛ همو، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره ای، قم، ۱۳۷۵ ش؛ همو، روضه کافی، ترجمه محمدباقر کمره ای، تهران، ۱۳۸۲ ق؛ همان، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، [بی‌تا]؛ مصطفوی، سید جواد و رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه و شرح اصول کافی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، [بی‌تا]؛ میر داماد، محمد باقر حسینی استرآبادی، الرواشح السماویة، به کوشش غلام حسین قیصریه ها و نعمة الله جلیلی، قم، ۱۴۲۲ ق؛ نجاشی، ابو العباس احمد بن علی، رجال، به کوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ ق؛ نوری، میرزا حسین، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۶ ق.