صنعت نشر در اتیوپی از دیرباز تاکنون/ فقدان افق روشن برای ناشران

به گزارش خبرنگار مهر، متنی که در ادامه مطالعه خواهید کرد، تحلیل و بررسی وضعیت کتاب و نشر در کشور اتیوپی در گذر زمان است که توسط رایزنی فرهنگی ایران در این کشور تهیه و تولید شده. همچنین در انتهای این گزارش نیز لیستی از ناشران مطرح در اتیوپی به همراه شماره تماس با آنها درج شده است.

تهیه و تولید چنین گزارش‌هایی به صنعت نشر ایران بسیار کمک خواهد کرد. فعالان در حوزه صنعت نشر ایران با مطالعه چنین گزارش‌هایی می‌توانند ضمن هم‌سنجی میان وضعیت فعلی خود با کشورهای دیگر، به امکان همکاری و تعامل با هم‌صنفان خود در دیگر کشورها و همچنین به امکانی برای یافتن بازارهای بین‌المللی فکر کنند. امید است که رایزنان فرهنگی ایران در دیگر کشورها نیز تهیه چنین گزارش‌هایی را در دستور کار خود قرار دهند.

لوح‌های گلی

کتاب، قدمتی پنج‌هزار ساله دارد. کتاب‌های نخستین به شکل لوح‌های گلی بودند. اما با گذشت زمان با توجه به دسترسی بشر به امکانات جدید و تغییر نیاز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتاب‌ها تکامل یافت. نوشته به خط سومری مربوط به ۲۲۰۰ تا ۲۴۰۰ پیش از میلادلوح‌های گلی، در منطقه بین‌النهرین برای نوشتن مورد استفاده قرار می‌گرفت. استفاده از این روش در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسید. اما با گذشت زمان، بابلی‌ها و آشوری‌ها نیز همین روش را به‌کار گرفتند. این لوح‌ها با استفاده از خاک رس و آب ساخته می‌شدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهای نوک‌تیز بر روی آنها نوشته می‌شد. نوشته‌های بیشتر این لوح‌ها، بیشتر مرتبط با امر بازرگانی، اداری و حکومتی بود.

پاپیروس

استفاده از کاغذ پاپیروس برای نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه یافت. کاغذ پاپیروس، صفحه‌ای بود که از گیاه پاپیروس به‌صورت یک تومار با درازای چند متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر ساخته می‌شد. این تومار، انعطاف‌پذیر بود و پس از پیچیده شدن به‌صورت یک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتی‌متر در می‌آمد. ابزار نوشتن بر روی پاپیروس، نی یا قلم‌نی آغشته به مرکب بود. اختراع پاپیروس یکی از تحولات بسیار مهم در تاریخ کتاب محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین کتابی که به‌صورت تومار پیدا شده‌است، پاپیروس پریس نام دارد که مشتمل بر گفته‌های اخلاقی است. داستان سینوحه نیز یکی از معروف‌ترین کتاب‌هایی است که بر روی پاپیروس نگاشته شده‌است. پاپیروس اگرچه سبک و کم‌حجم بود، اما برخلاف لوح‌های گلی، شدیدا آسیب‌پذیر بود و به‌همین دلیل تاکنون هیچ مجموعه مهمی مربوط به مصر باستان، از زیر خاک بیرون نیامده‌است.

به‌جز مصر، پاپیروس در یونان و روم نیز به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفت. به نظر می‌رسد که واژه انگلیسی paper (به معنای کاغذ) نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد. در این گزارش رصد پایش قصد داریم که گزارشی کامل از یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشر (آکسوم) که در منطقه حبشه وجود داشته ارائه و وضعیت موجود کتاب و نشر را در آن با نگاهی تحلیلی بررسی کنیم.

وضعیت کتاب و نشر در اتیوپی

کهن‌ترین دست نوشته‌های مکتوب این سرزمین نوشته‌هایی بر سطوح سخت، کوه‌ها و صخره‌ها و نوشته‌های مذهبی بر ظرف‌های سفالی، ابزارهای آهنی، سکه‌های طلا، نقره، برنز و آهنی بوده است که در دوران ماقبل تاریخ بخشی از فرهنگ و سنت‌های این کشور را به نسل‌های بعد منتقل ساخته است. کشور باستانی اتیوپی در گذشته‌های دور دارای الفبا و خطی کاملا بومی بود که پیشینه آن به سده پنجم ق.م. باز می‌گردد. الفبای باستانی مزبور نخست سبائی بود و بعدها به زبان و خط  گِیز  (زبان مذهبی) تکامل یافت. الفبای گیز پیش از مسیحیت محدود به معبد و دربار بود و پس از آن مختص کلیسا و دربار شد و این وضعیت تا اوایل سده بیستم ادامه یافت نکته جالب در خصوص این زبان این است به نحوی مرتبط با لهجه‌های عربی جنوبی آفریقا است و رسم الخط آن نیز از چپ به راست است.

پس از ورود مسیحیت به این کشور در سده چهارم میلادی، کتاب انجیل از یونانی به گیز ترجمه شد و رفته رفته دیگر متون مذهبی نیز  از یونانی، قبطی، و عربی به گیز ترجمه شدند. مجموعه‌های خطی ارزشمند این سرزمین باستانی (به زبان گیزی) نیز با توسعه و پیشرفت مسیحیت به اوج شکوفایی رسیدند. انواع گوناگونی از این مجموعه‌های خطی هنوز در ده‌ها هزار کلیسا و صومعه سراسر این کشور، که عمدتاً در بخش شمالی و جنوب شرقی قرار دارند، یافت می‌شوند. ارزش کامل این متون، با وجود تلاش‌های یونسکو و طرح‌های دیگری که برای تهیه میکروفیلم و فهرست نویسی آنها  صورت گرفته هنوز ناشناخته مانده است. موضوع این آثار صرفاً مذهبی نیست بلکه در میان آنها مطالب مهم ادبی، تاریخی و سایر موضوعات نیز یافت می‌شود. مجموعه‌های سلطنتی نیز در آن دوره اهمیت زیادی داشتند و برخی از امپراطوران از  مجموعه‌داران و پشتیبانان بزرگ نسخه‌های خطی و مراکز علمی و هنری محسوب می‌شدند.

در قرون هجده و نوزده میلادی و با ورود اروپایی‌ها به این کشور؛ صدها نسخه خطی اتیوپی به‌دست ماجراجویان مصادره شد و به‌وسیله سیاستمداران، مبلّغان مذهبی و سربازان خارجی به کتابخانه‌های اروپا راه یافت که مهمترین این سرقت‌ها در سال ۱۸۶۸ اتفاق افتاد. در آن سال نیروهای نظامی اعزامی از بریتانیا به اتیوپی در زمان امپراطوری تئودور در اتیوپی پس از درگیری نظامی، شروع به تقسیم غنایم جنگی در میان سربازان پیروز کردند که این کار منجر به انتقال بیش از هزاران نسخه خطی مذهبی اتیوپیایی به بریتانیا شد. مورخان می‌گویند در حدود ۱۵ فیل و صدها قاطر، آنها را همراه با سایر گنجینه‌های فرهنگی به ساحل حمل کرده و در نهایت، ۳۵۰ نسخه خطی از آن به کتابخانه بریتیش انگلستان رسیده است.

در میان پادشاهان این کشور یوهانس چهارم (۱۸۷۱-۱۸۸۹)، منلیک (۱۸۸۹-۱۹۱۳) و هایلا سلاسی (۱۹۳۰-۱۹۷۴) از معدود امپراطورانی بودند که کار گردآوری و نگهداری این مجموعه‌های ارزشمند  را به انجام رساندند. در این بین اقدامات منلیک بسیار ارزشمند بود. وی با نسخه‌برداری از نسخه‌های خطی باستانی کشف شده در صومعه جزیره زِوِی و گردآوری و نگهداری آنها در قصر خویش و تهیه برخی نسخه‌ها از اروپا و شیوه‌های دیگر، بطور جدی به حفظ این مجموعه‌های خطی همت گماشت. در آدیسآبابا نیز سرای نگارش مناسبی در قصر وجود داشت که وظیفه نسخه برداری از این مجموعه‌ها را برعهده داشت.

نخستین کتاب‌های رسمی که به مردم اتیوپی معرفی شدند متونی بودند که در قرن پانزدهم به زبان گیز (زبان پیشین این کشور) نوشته شده بودند. این کتاب‌ها در آن زمان بیشتر مورد استفاده درباریان، خاندان سلطنتی و روحانیون قرار می‌گرفت.

پیش از ورود دستگاه چاپ به اتیوپی در سده نوزدهم، کتاب‌هایی به زبان‌های امهریک و گیز در اروپا چاپ شده بود. کتابی از مزامیر به زبان گیز از مهم‌ترین این کتاب‌ها بود که در قرن شانزدهم میلادی توسط چاپخانه‌داری آلمانی از کولون و با کمک مؤثر راهبان اتیوپی به چاپ رسید.

روحانیان فرهیخته‌ای همچون آباتسفاتشن از اهالی مالابسو از جمله افرادی بودند که در تهیه حروف چاپی برای راه‌اندازی دستگاه‌های چاپ کوچک در این کشور بسیار مؤثر بودند. این افراد توجه و کنجکاوی اروپائیان را نسبت به مطالعه در مورد این کشور برانگیختند و خود نیز سهمی در مطالعات علمی داشتند بطوری که از آن پس آثار زبان شناختی و ادبی متعددی در مورد اتیوپی در اروپا و عمدتاً در رم به چاپ رسید.

در دوره حاکمیت امپراطور منلیک دوم تعدادی ماشین‌های چاپ وارد اتیوپی شدند اسقف لورنزو بیانچری در سال ۱۸۶۳ دستگاه چاپ کوچکی را وارد این کشور کرد. این دستگاه نخستین دستگاه چاپ در سرزمین اتیوپی بود. دستگاه چاپ بیانچری در سال  ۱۸۶۷ آغاز به کار کرد. بعدها دستگاه‌های چاپ دیگری توسط گروه تبشیری سوئدی در امکولوو و هیئت کاتولیک رومی در حرار آغاز به کار کردند. نخستین دستگاه چاپ دولتی در ۱۹۰۶ از اروپا وارد این کشور شد و دیری نپایید که دستگاه‌های چاپ خصوصی در شهرهای مختلف کشور شروع به فعالیت کرده و به تولید متون مورد نیاز روزنامه‌ها، فرمان‌های دولتی، مقررات، متون دینی، متون درسی، مجلات و جزوات پرداختند.

صنعت چاپ در اتیوپی در اوایل قرن بیستم به تدریج وارد دوران رونق خود شد و از اوایل دهه ۱۹۲۰ کتبی به زبان امهریک در این کشور چاپ شدند. از اوایل دهه ۱۹۳۰ نیز  چاپ کتاب رفته رفته در دستور کار چاپخانه‌ها قرار گرفت و بر اثر ورود این کتاب‌ها به مراکز آموزشی علاقه عمومی به سوادآموزی و دانش افزایش نیز به‌تدریج افزایش یافت.

در دوره اشغال کوتاه مدت اتیوپی توسط ایتالیایی‌ها نیز کتاب‌های متعددی به زبان‌های امهریک و ایتالیایی در این کشور منتشر شدند. با این حال انتشار کتاب‌ها در مضامین متعدد پس از پایان جنگ جهانی دوم و از اوایل دهه ۱۹۵۰ میلادی وارد مرحله نوینی شد و چند چاپخانه دولتی و خصوصی فعالیت خود را به صورت حرفه‌ای آغاز کردند. بخش عمده اقدامات این شرکت‌های انتشاراتی در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در ارتباط با چاپ کتاب‌های درسی و کتب مذهبی به ویژه انجیل بود ولی به تدریج و از اوایل دهه ۱۹۷۰ انتشار کتاب‌های مختلف نیز در دستور کار این مؤسسات قرار گرفت.

صنعت چاپ در دوره حاکمیت هایله ماریام(*)  وارد افول خود شد و دولتمردان سانسور شدیدی را بر کتاب‌ها و نشریات این کشور وارد آوردند و معدود کتاب‌هایی که در طول سال منتشر می‌شدند تحت نظارت دستگاه سانسور دولت قرار داشتند. پس از سقوط دولت هایله ماریام و به ویژه طی سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ ده‌ها کتاب در مورد جنایات نظامیان حاکم بر اتیوپی و قتل و کشتار مردم این کشور خصوصاً در دوران موسوم به ترور سرخ (۱۹۷۸-۱۹۷۷) انتشار یافتند ولی پس از آن به تدریج چاپ و انتشار کتب تحت نظارت دولت قرار گرفت و آزادی موجود در فضای فرهنگی کشور به نحو بارزی کاهش یافت.

در حال حاضر هر سال کتاب‌های متعددی در داخل کشور به زبان‌های امهریک و انگلیسی منتشر می‌شوند که البته کمبود وجود کتاب برای کودکان و نوجوانان نیز در سطح شهر آدیس‌آبابا  و سایر شهر ها به زبان امهریک مشهود است البته مشکلات زیادی در این حوزه وجود دارد که میتوان به ضعف مترجمان و ویراستاران و نگاه اقتصادی (به دلیل فقر موجود) آنان به کتاب که باعث فقر محتوا و نگارش کتاب‌های چاپ شده می‌شود، می‌توان اشاره کرد.

حال به نظر می‌رسد که با ائتلاف حزب حاکم اتیوپی و انتخاب دکتر ابی احمد به نخست وزیری در سال ۲۰۱۸ که جایگزین هایلی ماریام دسالین  که پس از استعفای دسالین و پذیرش آن توسط ائتلاف حزب حاکم صورت گرفته و همچنین ایجاد آزادی‌های نسبی که در جامعه پس از روی کار آمدن نخست وزیر جدید ایجاد شده که از آن جمله می‌توان به آزادی زندانیان سیاسی و لغو ممنوعیت فعالیت احزاب سیاسی اشاره کرد، همه این موارد خود بیانگر این است که فضای عمومی کشور به سمت باز شدن فضای سیاسی و فرهنگی پیش می‌رود و سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا نخست وزیر جدید در دوره زمامداری ۵ ساله خود،  فرصت اینکه بتواند رونق را به حوزه‌های فرهنگی از جمله چاپ و نشر برگرداند خواهد داشت یا خیر؟

 نخست وزیر اتیوپی از زمان بدست گرفتن سکان هدایت دولت دست به انجام اصلاحاتی زده است که در بسیاری از موارد با دشواری و شکست مواجه بوده است. برخی از کارشناسان مسائل اتیوپی نگرانند که شرایط موجود با واکنش‌های خشونت آمیز مسئولان دستگاه اجرایی و یا تلاش آنها برای بهره‌برداری در جهت اهداف سیاسی به سمتی نگران کننده و غیرقابل کنترل پیش رود.

 با این حال با توجه به مشکلات فراوان اقتصادی این کشور و همچنین بیکاری گسترده جوانان در آن، می‌توان گفت صنعت چاپ و نشر کتاب در اتیوپی (همچون دیگر کشورهای قاره آفریقا) با مشکلات فراوانی مواجه است و در کوتاه مدت، افق روشنی را نمی‌توان برای این صنعت متصور شد.

لیست ناشرین مطرح در اتیوپی به همراه راه ارتباطی 

1    AWASH PRINTING PRESS PLC    +251115545270/+251115545271    
2    AFMECOM TRADING PLC    +251118500685/+251920740874    http://www.ssinformer.com
3    AFRICA PRINTING PLC    +251116461216/+251116459603    http://www.africaprinting.com

4    BLUE CAMP PEROMOTION PLC    +251118500498/+251911235192    
5    ETHIOPIA PRESS AGENCY    +251111569883/+251111569862    
6    H.K PUBLISHER PLC    +251911238057/+251118601464
    
7    GRAY FOX ADVERTISING & DIGITAL PRINTING    +251912601212/+251118302366    
8    JAKENN PUBLISHING PLC    +251913114351/+251116609329    
9    KURAZ PUBLISHING AGENCY    +25111551688/

10    SHAMA BOOKS    +251 11 554 5290/    http://shamabooks.com
11    SINTAD PUBLISHING INDUSTRY TRADE AND SERVICES PLC.    +251911508637    +251911628222    
12    MEGA PUBLISHING AND DISTRIBUTION PLC SHOP    +25111 111 3255    
13    AB GET PRINTING PRESS    +251-115158607    
14    ALPHA PRINTERS PLC    +251115153815/+251115152349/0115545851    
15    ANDNET TRADING & PRINTERS PLC    +251114422464/0114403377/+251114431738    
16    ARTISTIC PRINTING ENTERPRISE    +25111 552 5617,
+25111 552 5618    
17    RKAD INTERNATIONAL TRADING PLC    +251116394363    
18    AXUM PRINTING PRESS    +251-112782780/ 81    
19    CENTRAL PRINTING PRESS PLC    +251114652371/4655135/4654195    
20    FALCON PRINTING ENTERPRISE PLC    +2511 5517114/ +251 11 5153320    
21    FINFINNE PRINTING & PUBLISHING PLC    +251 11 3481533/34    
22    Jaffar Book Store    +251 -91-1125324    
23    Nejashi Printing Press PLC    +251  111 577357    
24    Raey Publishers    +251 118102223    
25    Paradise Printing Press    +251 11 466 2084
+251 11 466 2084    
26    Master Printing Press PLC    +251 11 155 77 88
+251 11 157 07 99    
27    Netsanet Publishing Agency (NPA)    (202) 656-3141    https://npabooks.com
28    TRADEMAP MEDIA PLC    +251116633335    
29    THE DAILY MONITOR    +251111560791    
30    SENDEK PRINTING AND ADVERTISING SERVICE PLC    +251116628190    
31    MELABIN PROMOTION PLC (MESENAZERIA)    +251118500583    
32    MAS ADVERTISING AND PRINTING PRESS    +251911694148    
33    INDEPENDENT NEWS & MEDIA PLC (FORTUNE)    +251116511769    
34    I-PRINT DIGITAL ADVERTISING PLC    +251115545777    
35    HUNTER DIGITAL ADVERTISING PLC    +251112759048    
36    HAGERE MEDIA COMMUNICATION P.L.C    +251116533560    

پی‌نوشت

*سیاستمدار اتیوپیایی بود که ریاست جمهوری کشور دموکراتیک خلق اتیوپی را برعهده داشت. در جریان اقدامی که با انتقاد فراوان روبه‌رو بود و از آن به عنوان «ترور سرخ» یاد می‌شد، هزاران نفر از کسانی که مظنون به مخالفت با هایله ماریام بودند به قتل رسیده و اجساد آنان در خیابان‌ها انداخته شد. منگیستو هایله ماریام و یارانش متهم به نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت، قتل هایله سلاسی، امپراتور پیشین اتیوپی و ابونا تفلووس، اسقف اعظم کلیسای ارتدوکس اتیوپی در دوران مشهور به ترور سرخ هستند. رژیم نظامی مارکسیست، با رهبری هایله ماریام در اتحاد با شوروی، تغییرات انقلابی را آغاز کرد، ولی، حتی با وجود کمک از سوی کوبا، نتوانست بر جنبش‌های تجزیه طلب چریکی در اریتره و تیگره غلبه کند.