علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد نه جزیره‌ای

به گزارش خبرگزاری مهر، نکوداشت مرحوم علامه سید جعفر مرتضی به همت پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

کتاب «تاریخ اسلام» سیدجعفر مرتضی؛ کتابی جامع پیرامون تاریخ شیعه

حجت الاسلام والمسلمین یوسفی غروی در این مراسم که در سالن شیخ طوسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، اظهار داشت: سال ۱۳۵۰ که بنده از حوزه نجف به قم آمدم، ایشان هم در قم بودند، شب های پنجشنبه در جلسه هفتگی دفتر آیت الله سید محمدمهدی روحانی حاضر می شدیم و فروعاتی مطرح می شد؛ ایشان هم به روال جلسات فقهی، فرعی را مطرح می کردند و فرصتی نمی دادند که بحث دیگری شود و من به دلیل همسایگی از این مجلس استفاده می کردم.

وی گفت: در دوران بعثی ها، سید جعفر مرتضی مدت کمی به نجف مشرف شده بودند و بعثی ها نسبت به طلاب عرب زبان بویژه طلاب لبنانی فشار وارد می کردند و توقع همکاری را داشتند و لذا ایشان از حوزه نجف به قم مشرف شدند.

این کارشناس تاریخ اسلام تصریح کرد: در همان ایام شش روزه ای که بعثی ها به آقایان مهلت داده بودند که با آنها همکاری کنند یا از عراق بروند، دیدم که طلاب برای استخاره نزد مرحوم سید اعلاء سبزواری می رفتند، استخاره ایشان هم قرآنی بود و من خیلی این جمله را از ایشان شنیدم؛ بویژه بعد از گذشت شش روز مهلت که وسیله خروج از نجف به راحتی مهیا نبود و عده زیادی بدون اختیار جا ماندند، که می گفت: «چون اکثر استخاره ها خوب آمده بنظرم رسیده است کسانی در این دو حوزه بوده و هستند که نمی خواهند جدا شوند و به حوزه دیگری بروند اما خداوند خواسته است که میان این دو حوزه تلاقی افکاری انجام گیرد». بنابر این کلمه ایشان آثار و برکاتی بر حوزه ها مترتب شد و عده ای از حوزویان نجف به قم مشرف شدند و منشا آثار و برکات فراوانی شدند بنابراین خوب است پایان نامه ای در مورد تاریخ و آثار و برکات حوزه ها بنویسد.

وی به زمان قلم به دست شدن سیدجعفر مرتضی در زمینه تاریخ اشاره کرد و افزود: بعد از آمدن عده ای از طلاب نجف به قم، محدود دراسات الاسلامیه ای راه افتاده بود و از ایشان خواستند تاریخ اسلام را با دید تشیع تدریس کنند و برای نشان دادن آسانی این کار کتاب فروغ ابدیت آیت الله سبحانی را به ایشان پیشنهاد کردند که ایشان ابتدا پذیرفته بودند و بعد به یکسری اختلافات نظر با ایشان برخورد کرده بود.

حجت الاسلام والمسلمین یوسفی غروی با اشاره به پاسخ حضرت آیت الله سبحانی در کتاب دوجلدی فروغ ابدیت به مقاله فروغ جاویدان در مکتب اسلام اظهار داشت: سیدجعفر مرتضی معتقد بودند که اشتغالات اصلی ایشان در فقه و اصول است و تاریخ اشتغالات فرعی ایشان است.سیدجعفر مرتضی تصمیم گرفتند کار را از سر بگیرند، به طور اتفاقی همان ایام مقاله ای راجع به منشا تاریخ هجرت نوشته شده بود و بین سید جعفر مرتضی و حضرت آیت الله سبحانی اختلاف نظری افتاد.تا پیروزی انقلاب، چهار جلد در چاپخانه خیام چاپ کردند و بعد از انقلاب دو کتاب دیگر هم نوشتند و در انتشارات جامعه مدرسین تمام ۶ جلد چاپ شد.

وی با اشاره به دوره تاریخ اسلام علامه مجلسی در سه قرن پیش خاطرنشان کرد: جای کتاب جامع پیرامون تاریخ شیعه در حوزه شیعی خالی بود و سیدجعفر مرتضی با کتاب تاریخ اسلام خود این خلا را پر کرد.

رابطه کلام و تاریخ‌نگاری از مشکلات جدی در کشور ماست

در ادامه این مراسم حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری گفت: بحث رابطه کلام و تاریخ‌نگاری از مشکلات جدی در کشور ماست و حوزه متهم به این است که کلام‌زدگی در نگاه به تاریخ دارد و در پیگیری گزاره‌های تاریخی به دنبال اعمال نظریات کلامی خود است.

وی با بیان اینکه در این تردیدی نیست که هم دانش کلام به تاریخ و هم تاریخ به کلام نیاز دارد، گفت: گاهی تاریخ به منزله یک دانش مورد بررسی است، یعنی ما برای بررسی فرضیه‌های علمی کلامی، تفسیری، روانشناسی و ... از تاریخ بهره می‌بریم که در این عرصه هم مشکلی نداریم و این نوع استفاده تاریخی هم مورد اتفاق است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: حالت دیگر آن است که ما کلام را به عنوان باورهای کلامی بدانیم و بخواهیم به ارزش‌گذاری گزاره‌های تاریخی با این پیش‌فرض‌ها بپردازیم. علامه جعفر مرتضی در این رویکرد، ضرورت سازگاری سند تاریخی با پیش‌فرض‌های قطعی را مورد توجه قرار داده است.

وی به ذکر مثالی در این باره پرداخت و افزود: علامه مرتضی مثلاً شخصیت والای پیامبر(ص) و عصمت ایشان را پیش فرض قطعی می‌گیرند و شرط پذیرش سند تاریخی را سازگاری با پیش‌فرض قطعی می‌دانند.

حجت الاسلام والمسلمین الویری با بیان اینکه اگر این پیش‌فرض قطعی را داریم که ائمه مرتکب گناه نمی‌شوند، در این صورت هر سندی که در تضاد با این باور باشد باید کنار گذاشته شود، اظهار داشت: ایشان معتقد است که پژوهشگر تاریخ باید پیش‌فرض‌های کلامی خود را روشن کند.

وی گفت: کدام مورخی را در عالم هستی می‌توانیم پیدا کنیم که این پیش‌فرض‌ها را نداشته باشد و بخواهد به علم خدمت کند؛ ناگزیر هستیم و نمی‌توانیم از این پیش‌فرض‌ها فرار کنیم، ولی باید این پیش‌فرض را روشن کرده و مثلاً بگوییم که پیش‌فرض ما در مباحث تاریخی عصمت و یا عدم عصمت ائمه(ع) است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: اصل کار یعنی داشتن پیش فرض اجتناب‌ناپذیر است، لذا اصل این  است که بر یک مبنای پیش‌فرض، عمل کنیم نه اینکه در جایی با یک پیش‌فرض و در جای دیگر با پیش‌فرض دیگر سراغ تاریخ برویم.

وی افزود: با این نظر، وقتی کلام‌پژوه سراغ سند تاریخی می‌رود، لاجرم مجموعه پیش‌فرض‌هایی را دارد که اگر از قطعیت برخوردار باشند مقدم بر سند تاریخی هستند؛ این پیش‌فرض‌ها از هر جنس و خاستگاه معیار ارزیابی سند هستند و این تقدم باور بر سند امری عقلی است که همه تاریخ‌پژوهان هم به شکلی به آن پایبند هستند.

حجت الاسلام والمسلمین الویری با اشاره به سخنان برخی افراد مانند حجت‌الاسلام رسول جعفریان مبنی بر اینکه باید بدون پیشداوری اعتقادی و کلامی سراغ متون تاریخی برویم تا نظری که می‌دهیم صائب بوده و مورد پذیرش قرار گیرد، اظهار داشت: بنده در این مسئله با ایشان هم نظر نیستم و معتقدم علامه جعفر مرتضی هم بر این نکته تأکید دارند که پیش‌فرض‌های قطعی شرط پذیرش سند تاریخی است و البته محقق باید پیش‌فرض خود را در تحقیقاتش بیان کرد.

علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد

سپس حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد گفت: علامه جعفر مرتضی با اینکه فردی انقلابی بود، ولی روح رقیق و بزرگی داشت و بسیار متواضع و فروتن بود که این تواضع، مثال‌زدنی است.

وی گفت: علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد و نه جزیره‌ای؛ میان حوادث تاریخی پیوند برقرار کرده و دست‌های آلوده را کشف و چگونگی عملکرد این دست‌های آلوده را در تاریخ هم نشان می‌دهد.

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: مهمترین نکته مورد توجه علامه جعفر مرتضی در مطالعه تاریخ، بازی جریان اموی با تاریخ اسلام بود؛ او به جد به این مسئله پرداخت و دست آلوده بنی امیه را افشا کرد؛ البته کسانی مانند علامه عسکری و دیگران هم به آن پرداختند، ولی آنچه مرتضی از آن نکاتی بیرون آورد، زاویه متفاوتی داشت.

وی به ذکر نمونه‌هایی پرداخت و افزود: برخی علمای مصر از جمله ثامن نشار با صراحت در آثارشان آورده‌اند که بنی امیه لحظه‌ای به خدا و پیامبر ایمان نیاوردند. ناشر آثار آنان، این نوع تعابیر را از آثار امثال وی حذف کرده‌اند.

حجت الاسلام والمسلمین مهدوی راد اظهار داشت: بنی امیه نقل‌های زیادی را وارد تاریخ کردند، ولی علامه مرتضی این نقل‌ها را کنار زد و پشت پرده ساخته‌های تاریخی را بر ملا کرد؛ به عنوان نمونه، یکی از این موارد، روایت شرح صدر پیامبر(اینکه پیامبر در بالای کوه بود و سینه او شکافته شد و همین سبب شرح صدر ایشان شد) است که کمتر تفسیری است که در ذیل تفسیر سوره شرح، داستان آن را نپذیرفته باشد، ولی علامه مرتضی اسناد آن را به هم ریخته و درون مایه روایات را سنجیده و تناقض میان روایات را نشان داده و گفته که این داستانی که در مورد شرح صدر بیان شده گرته‌برداری از یک تفکر جاهلی است.

وی با بیان اینکه پیداکردن این ناپیداهای تاریخی، در کار علامه مرتضی خیلی مهم است، گفت: علامه مرتضی از قرآن به عنوان یکی از ابزار مهم در نقد تاریخ بهره برده است؛ جعفر مرتضی فقیه و متکلم برجسته‌ و در تفسیر هم زبردست و کارش قابل توجه بود و به بچه‌های حزب‌الله تفسیر درس می‎داد که تفسیر سوره انسان و ضحی از وی بسیار معروف است.

استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: علامه در پیوند تفسیر و تاریخ معجزه کرده است؛ مثلاً روایت فترت را آورده و نشان داده که براساس قرآن، پایه‌ای ندارد. همچنین در داستان بحیرا، حواشی آن را نپذیرفته و در اصل آن هم تردید و شک ایجاد می‌کند. وی از لحاظ تاریخی ثابت کرد که ممکن نیست ابوبکر در این ماجرا(ملاقات بحیرا) حضور داشته باشد و معتقد است که این‌ها ساخته بنی امیه است.

وی با بیان اینکه در مورد شخصیت حضرت ابوطالب(ع) هم کار بی‌نظیری کرده است، افزود: در آثار نجاشی، فهرست و الندیم و آثار دیگر شاهدیم که سقیفه، جمل، کربلا و ایمان ابوطالب موضوعات مهمی است که در نزد متفکران ما یک جریان مورد توجه بوده، ولی علامه مرتضی پایه استدلالی اهل سنت در زیر سؤال بردن ایمان ابوطالب(ع) را با استفاده از برخی آیات قرآن زده است.

حجت الاسلام والمسلمین مهدوی راد اظهار داشت: از جمله نقدهای جانانه جعفر مرتضی، بر صوم محرم است، زیرا یهودیان می‌گفتند که موسی در ایام محرم و عاشورا، روزه می‌گرفته است، ولی مرتضی آن را بی‌پایه می‌داند.

وی با بیان اینکه علامه جعفر مرتضی گفته است عاشورا لغتی اسلامی است و بعد از اسلام وضع شده است، گفت: بنابراین برای قبل از اسلام نیست که بخواهد دستاویزی برای بافته‌های یهودیان باشد. همچنین اولین کسی که متوجه شده شکستن بت‌ها دو مرتبه رخ داده، علامه مرتضی است؛ وی معتقد است که اولین مرتبه در لیلة المبیت اتفاق افتاد که اسناد آن هم محکم‌تر از فتح مکه است.

استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: علامه مرتضی شخصیت بی‌نظیری است؛ تتبع و حدس ایشان بسیار حیرت‌آور بود و حتی تا اواخر هم از کامپیوتر استفاده نکرد و مستقیماً به منابع رجوع داشت و موفقیتش ناشی از عشق او به اهل بیت بود.