صنایع‌دستی و ورزش‌های پهلوانی مبتنی‌بر یک فرهنگ‌اند

به گزارش خبرنگار مهر، به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، نشست مجازی «روز صنایع‌دستی و روز فرهنگ پهلوانی و ورزش‌های زورخانه‌ای»، سه‌شنبه ۲۰ خرداد ماه برگزار شد. در این نشست مجازی حسن بلخاری استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حسن غفوری فرد استاد دانشگاه امیرکبیر و رئیس سابق سازمان تربیت بدنی، محمدرضا طالقانی رئیس سابق فدراسیون کشتی ایران، بهمن نامور مطلق رئیس دانشگاه هنرهای اسلامی – ایرانی استاد محمود فرشچیان، محسن محسنی پژوهشگر هنر فرشبافی ایران و امیر اسماعیل آذر مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات سخنرانی کردند.

حسن بلخاری، در ابتدای این نشست مجازی با اشاره به نسبت میان دو مفهوم صنایع‌دستی و ورزش پهلوانی گفت: در فرهنگ ما این دو، یک نسبت جدی با هم دارند. اول باید بگویم چه نسبتی میان روز صنایع‌دستی با انجمن آثار و مفاخر وجود دارد. در بند اول اساسنامه انجمن آثار ملی که در سال ۱۳۰۱ شمسی تدوین شده، آمده است: هدف از تشکیل این انجمن ازدیاد علاقه عامه به آثار قدیم تاریخی و علمی و صنعتی ایران است و به منظور نگهداری صنایع‌دستی و حفظ سبک و شیوه قدیم آنها این انجمن تأسیس می‌شود. پس هدف اول این انجمن، احیای صنایع‌دستی و ملی ماست.

او ادامه داد: ما در روزگار فعلی دو مفهوم متفاوت از صنعت داریم: یکی به معنای «تکنولوژی» که به امور فنی مربوط می‌شود. اما وقتی کلمه «دستی» در کنار صنعت قرار می‌گیرد، معنای دومی نیز پیدا می‌کند که اشاره به بخش خاصی از آن دارد. همچنین ما سه واژه در باب هنر داریم: یکی خود واژه «هنر» که ریشه اوستایی دارد، دیگری کلمه «صنعت» و البته کلمه «فن». این دو کلمه آخر، ترجمه عربی کلمه «تخنه» یونانی هستند.

بلخاری افزود: وقتی در فرهنگ سنتی، نه فرهنگ معاصر، در باب صناعت سخن می گوئیم، مشاهده می‌کنیم که این مفهوم، معنای فلسفی گسترده‌ای دارد. یونانی‌ها این کلمه (صنعت) را در مقابل فوزیس (طبیعت) به کار می‌بردند. تخنه یا صناعت از نظر آنها تمامی مصنوعاتی بود که انسان تولید می‌کرد. بنابراین تخنه، مفهومی انسانی بود و درباره تمامی تولیدات انسان به کار می‌رفت، چه در جنبه نظری (مثل شعر) وچه به لحاظ عملی (مثل معماری).

استاد دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود گفت: در یک دوره تاریخی، کلمه صناعت معنای خاصی پیدا کرد؛ یعنی دست‌سازهایی که با ظرافت و زیبایی همراه بودند. مثلاً انسان می‌توانست اثری را با دست خودش بیافریند که وجوهات ظریفه یا زیبایی‌شناختی نداشته باشد و در حقیقت اصطلاح صناعت را هم برای آنها به کار نمی‌بردند. صنایع مستظرفه دو ویژگی داشتند: تمثالی از فرهنگ ما بودند و البته فرم و صورت هنری نیز داشتند.

بلخاری افزود: نکته جالب دیگر این که انسان، فارغ از این که خالق صنایع‌دستی است، خودش اکمل صنایع‌دستی عالم نیز هست. بنده این نکته این بر بنیاد یکی از آیات قرآن کریم عرض می‌کنم، هنگامی که خداوند به ابلیس می‌فرماید «چه چیزی تو را منع کرد که به آن کسی که من با دستان خودم خلقش کردم، سجده کنی؟» این آیه از لحاظ صوری با اصطلاحی که ما از صنایع‌دستی داریم، سازگار است.

بلخاری ادامه داد: نکته بعدی، بحث در باب ماهیت ورزش پهلوانی و فرهنگ آن است. وقتی وارد حوزه فرهنگ می‌شویم، به مفهوم فرهنگی صنایع‌دستی هم نزدیک می‌شویم. یک متن تاریخی هم وجود دارد که در آن از کشتی با عنوان فرهنگ نام برده است. در فرهنگ ما اخلاق پهلوانی نمی‌تواند منفک از فرهنگی باشد که عقبه نظری صنایع‌دستی ما را تشکیل می‌دهد. ما در جهان سنت با نوعی وحدت مواجهیم که در آن همه اجزا باهم ارتباط دارند.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: میان صنایع‌دستی و ورزش پهلوانی نسبت قابل توجهی وجود دارد. فتوت‌نامه‌ها، منشور عینی، اخلاقی، عملی و هویتی صنوف مختلف در جامعه سنتی ایرانی هستند. مرحوم کاشفی در فصل سوم فتوت‌نامه خود، در شرح اهل زور (قدرت) حرف می‌زند و از هشت طایفه نام می‌برد که اولین آنها، کشتی‌گیران هستند. در این متن در باب اخلاق و منش کشتی‌گیران و همچنین آداب استادان کشتی سخن به میان آمده است. در حقیقت اینجا با یک نظام استاد - شاگردی مواجهید که جوانمردی را مبنای خود قرارمی‌دهد، بعد سراغ تکنیک و فن می‌رود. لذا وقتی بر این بنیاد به صنایع‌دستی و ورزش‌های پهلوانی توجه کنید؛ خواهید دید که هر دو مبتنی‌بر یک فرهنگ اند.

امام علی (ع)؛ مصداق پهلوانی

در ادامه این نشست حسن غفوری فرد، به ایراد سخن پرداخت و گفت: در فرهنگ ورزشی جهان واژه‌ای به نامchampionیا قهرمان وجود دارد؛ به معنای کسی که در یک مسابقه ورزشی پیروز می‌شود. اما در فرهنگ ورزشی ایران واژه‌ای به نام «پهلوان» وجود دارد. این واژه منحصر بفرد است و ضمن داشتن همه مشخصات قهرمان، از غنای بیشتری برخوردار بوده و جنبه قدسی نیز دارد.

او افزود: پهلوانی در زور بازو خلاصه نمی‌شود، بلکه جلوه اصلی‌اش در خشوع و فتوت و کمک به دیگران و گره‌گشایی از مشکلات مردم و گرفتن بازوی ناتوانان است. واژه پهلوانی در ادبیات فارسی مثال‌های بی‌شماری دارد. بنابراین نمی‌توان این واژه مقدس را به هر کسی اطلاق کرد. پهلوانی رسم مردان خداست.

رئیس سابق سازمان تربیت بدنی ادامه داد: یکی از مصادیق پهلوانی امام علی (ع) است. «پوریا ولی» هم اسطوره تاریخی ایرانیان و از پهلوانان ماست که در اوج قدرت جسمانی، با یک سلوک عارفی درس تواضع و فروتنی می‌دهد.

سنتی ماندن ورزش زورخانه‌ای مهم است

محمدرضا طالقانی نیز در این نشست مجازی طی سخنانی گفت: من غبطه می خورم وقتی شاهد هستم در کشور ما بزرگانی چون خیام و حافظ و فردوسی و سعدی حضور دارند؛ اما به آثار آنها توجه نمی‌شود، حال آنکه در دنیا، رغبت بسیاری به این آثار وجود دارد. ما انسان‌های جواهر گونه زیادی داشتیم که قدرشان را ندانستیم.

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: ایرانیان از گذشته مردمانی عاقل بودند و برای این‌که در جنگ و قتال آمادگی داشته باشند، چیزهایی درست می‌کردند که بتوانند خودشان را در جنگ مصون کنند. لذا میل و کباده‌ای که امروز داریم در گذشته جز همین ادوات بوده ولی به شکل امروزی نبوده است.

او با اشاره به اهمیت ورزش زورخانه ای افزود: ورزش باستانی زورخانه‌ای هر قدر سنتی بماند، زیبایی اش بیشتر است؛ اما مدرنیته باعث شده تا مردم کمتر متوجه شوند این ورزش چقدر زیبا و با اهمیت است. امروز ورزش خوب و روحانی باستانی تا حدی منسوخ شده است و به نظر من رو به قهقرا می‌رود.

ضعف در عرصه تجارت صنایع‌دستی ایران

چهارمین سخنران این نشست بهمن نامور مطلق بود؛ او گفت: ما امروز انواع هنر و شاخه‌های گرانمایه صنایع‌دستی را در اختیار داریم که جزئی از سرمایه‌های ایران هستند ولی به دلایل مختلف در رنج اند؛ امیدوارم هرچه زودتر از این وضعیت نجات پیدا کنیم.

او افزود: کارگاه‌های ما که در آنها صنایع‌دستی ایرانی ساخته می‌شد، متأسفانه به دلیل سوءمدیریت در این حوزه و البته نوع ارتباط ما در این بخش با دنیا در شرف تعطیلی است.

رئیس دانشگاه هنرهای اسلامی – ایرانی استاد محمود فرشچیان ادامه داد: ما متنوع‌ترین صنایع‌دستی دنیا و بیشترین تحصیلکرده در حوزه صنایع‌دستی را داریم و البته خروجی‌های هنری ما در مسابقات جهانی بیشترین امتیازات را نیز دارند ولی جایگاه شایسته خود را پیدا نکرده اند؛ چون ما هنوز نتوانسته ایم در عرصه تجارت این محصولات، الگوهای مناسبی برای فروش این صنایع ارائه کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ما در تولید صنایع‌دستی سرآمد جهان هستیم و شاید فقط کشورهای هند و چین بتوانند با ما دراین زمینه رقابت کنند ولی در عرصه تجاری، در انتهای لیست هستیم؛ تا جایی که حتی کامبوج از ما بالاتر است! هنرمندان ما در عرصه هنری چیزی کم ندارند و همواره درخشیده اند. درحقیقت ضعف ما در حوزه گفتمان‌سازی و تجاری‌سازی صنایع‌دستی است که به دلایل مختلف، از جمله مشکلات تشکیلاتی و ساختاری، رخ داده است.

فرش؛ سلطان صنایع سنتی ایران

در ادامه این نشست محسن محسنی به ایراد سخن پرداخت و گفت: بهتر است به جای صنایع‌دستی عبارت صنایع سنتی را به کار ببریم و من این عبارت را خیلی می‌پسندم و همیشه آن را به کار می برم؛ بنابراین صناعات سنتی همان صنایع‌دستی اند. به نظر من صناعات سنتی عبارتند از سوزن و داس و تبر تا طلا و نقره که بسیار گران قیمت است، بنابراین ارزان‌ترین چیز یعنی یک سوزن تا گران‌ترین محصول که طلا باشد، حتی یک سینی مسی سفید کاری شده که برای پذیرایی از میهمان استفاده می‌شود نیز یک صنیعه سنتی است.

او افزود: البته هر یک از صنایع سنتی در ایران در طوایف مختلف میراث اجدادی و خانوادگی آن هنرمند است و در حقیقت هنرمندان اصفهانی در این زمینه پیشتاز هستند.

محسنی در بخش دیگری از سخنان خود به صنعت فرش بافی در ایران اشاره کرد و گفت: فرش یعنی قالی که سلطان صنایع سنتی ایران است. فرش بافی ظرائفی دارد؛ قالی تار و پود دارد که حتماً باید با نخ پشم گوسفندی کار شود و اگر مثلاً پشم «بز» باشد اصلاً رشته نمی‌شود.

این استاد و پژوهشگر عرصه فرش گفت: همانطور که اشاره کردم فرشبافی دقائق و ظرایفی دارد؛ اگر برای من یک نخ پشم گوسفند بیاورند به شما خواهم گفت که این نخ مثلاً کرمانشاهی است و برای فرش‌های ۳۰ تا ۳۵ رج استفاده می‌شود نه بیشتر یا مثلاً برای فرش‌های ۵۰ باید از نخ نازک خراسانی به خصوص آنچه که محصول شهر سبزوار است، استفاده شود.

حفظ سجای اخلاقی با فرهنگ پهلوانی

امیر اسماعیل آذر نیز در پایان این نشست گفت: حماسه‌ها در زمره گفتارهای توصیفی هستند که یکی از انواع آنها، حماسه پهلوانی است. ما داستان‌های پهلوانی زیادی داریم که جغرافیای آنها معمولاً در سیستان است؛ از جمله، حماسه‌های منسوب به فرزندان رستم، فرامرزنامه، جهانگیرنامه و …، البته ماجراهای اسطوره‌ای در غرب نیز فراوانند، از جمله آنها می‌توان ایلیاد و ادیسه اشاره کرد.

او در بخش دیگری از سخنان خود به بحث جوانمردی اشاره کرد و افزود: جوانمردی از صد سال پیش به این طرف، با صفاتی بیان شده که منتسب به حضرت علی (ع) است. در حقیقت محله‌های قدیمی ما سردمدار داشتند و آنها کسانی بودند که مواظب می‌کردند کسی بی‌اخلاقی نکند. آنها سعی داشتند سجایای اخلاق میان جوانان حفظ شود.

او تاکید کرد: ماجرای جوانمردی به ورزشکاران ما هم کشیده شده و در طول تاریخ صفات و سلوک جوانمردانه امام علی (ع) راهمواره به جوانان گوشزد کرده و می‌کنند.