سانسور هشدار «بهشتی» در تلویزیون/شهیدی که مقابل تهمت‌ها عقب ننشست

علی فراهانی صدر کارگردان مستند سریالی «یک ملت» که این شب‌ها از شبکه سه سیما در حال پخش است در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به تجربه مستندسازی درباره شخصیت شهید بهشتی بیان کرد: یک نکته درباره مستندهای پرتره وجود دارد و آن اینکه مستندساز از نزدیک شدن به شخصیت‌های تاریخی مثبت واهمه دارد، چراکه این شخصیت‌ها به طور معمول در همه جا مدح می‌شوند و مردم هم از کلیشه‌هایی که فقط مدح شوند خسته شده‌اند.

وی ادامه داد: با این حال شهید بهشتی شخصیتی متفاوت داشت. در سینما معمولاً شخصیتی که نسبت به موقعیت‌های مختلف واکنش نشان دهد، منفعل نیست و همین واکنش‌هاست که یک شخصیت را جذاب می‌کند. بهشتی هم شخصیتی دارد که در حوادث مختلف نه تنها واکنش نشان می‌دهد، بلکه حتی خودش موقعیت‌های مختلف را می‌سازد. از سفر به هامبورگ تا جریان ولایت فقیه، دادگاه خلخالی و… موقعیت‌های مختلفی در تاریخ معاصر بودند که بهشتی در آن‌ها نقش ایفا کرده است. بنابراین این شخصیت برای ما جذاب شد و واقعاً فکر می‌کنیم درباره او همان جمله امام خمینی (ره) که «بهشتی یک ملت بود» صدق می‌کند. او همچنین ترکیبی از شادی، غم و تراژدی است.

مستند پرتره را باید با لنز واید ساخت نه لنز تله

فراهانی درباره تصویری که تلاش کرده از شهید بهشتی در مستند «یک ملت» به نمایش بگذارد اظهار کرد: احزاب و گروه‌های مختلف می‌خواهند بهشتی را مصادره کرده و هر یک بخشی از شخصیت او را برجسته می‌کنند. تلاش ما این بود که به شکلی جامع به شخصیت او بپردازیم. در مستندسازی پرتره باید با لنز واید جلو بروید تا ابعاد کامل‌تری را نمایش دهید، نه لنز تله. یعنی اگر به اتاق خرابه‌ای وارد می‌شوید باید همه آن را نشان دهید نه اینکه روی یک گل فوکوس کنید. برخی درباره چهره‌ها به یک جمله بسنده می‌کنند، در حالی که این درست نیست.

این مستندساز درباره اینکه چقدر بابت پخش کامل مستندش از آنتن سیما نگرانی داشته، عنوان کرد: من چند سال است با تلویزیون کار می‌کنم و می‌دانستم به طور مثال مستندهایی همچون «آسوده بخواب کوروش» که کار قبلی من بود از تلویزیون پخش نمی‌شود، کمااینکه وقتی خواستند آن را پخش کنند قصد داشتند از یک مستند ۸۰ دقیقه‌ای ۵۰ دقیقه را حذف کرده و ۳۰ دقیقه را روی آنتن بفرستند که ما خودمان اجازه ندادیم و پخش هم نشد. اما درباره مستند «یک ملت» خود شبکه سه خواست که ما به عنوان سازندگان همان مستند «آسوده بخواب کوروش» این پرتره را درباره شهید بهشتی بسازیم.

توافق با شبکه برای پخش مباحث حساس

وی درباره این پروسه سفارش و چگونگی تولید کار عنوان کرد: ما درباره موضوعات و مقاطع مختلف مستند صحبت کردیم و حتی توافق کردیم که به طور مثال باید دادگاه انقلاب و مباحث مرتبط با خلخالی، دادگاه روحانیت، حجاب اجباری و یا بحث ولایت فقیه هم در مستند مطرح شود و به پخش برسد. ما این بخش‌ها را طی پژوهش و فیلمنامه به شبکه ارسال می‌کردیم و تا قسمت سوم همه پخش شده است. در قسمت سوم تصاویری از خلخالی پخش شد و من فکر می‌کنم تصویر صادق خلخالی تاکنون در تلویزیون به این شکل دیده نشده بود.

فراهانی صدر درباره این مقاطع حساس توضیح داد: این مقاطع در تاریخ معاصر وجود دارد و نباید خودسانسوری کنیم ما در تاریخ می‌بینیم وقتی صادق خلخالی اشتباه می‌کند همان زمان شخصیت‌هایی چون شهید مطهری، شهید بهشتی و یا امام خمینی (ره) به اشتباه او واکنش نشان می‌دهند پس چرا باید ما این مسائل را سانسور کنیم.

سکانسی که سانسور شد

وی در ادامه با اشاره به قسمت پخش‌شده شب گذشته (جمعه ۶ تیرماه) ادامه داد: روز جمعه ششم تیرماه قسمت چهار مستند «یک ملت» پخش شد که متأسفانه در زمان پخش دچار سانسور شد. این بخش مربوط به صحبت‌های شهید بهشتی درباره نگاه اسلام به وضعیت اقتصادی جامعه بود و نمی‌دانم اگر خود شهید بهشتی هم امروز زنده بود، این جنس سخنان انتقادی‌اش امکان پخش از تلویزیون را داشت یا خیر؟

کارگردان «یک ملت» درباره بخش حذف‌شده توضیح داد: در این بخش بهشتی یک سخنرانی دارد که انگار متعلق به سال ۹۹ است. او در این سخنرانی درباره فساد اقتصادی حرف می‌زند و آنچه می‌گوید به همین امروز ما و شرایطی که تجربه می‌کنیم، مربوط می‌شود.

بریده‌ای از مستند «یک ملت» که از تلویزیون پخش نشد

چالش دسترسی به تصاویر آرشیوی

فراهانی صدر درباره چالش تأمین بخشی از تصاویر آرشیوی مورد نیاز در این مستند، یادآور شد: یکی از مشکلاتی که در سازمان صداوسیما وجود دارد در زمینه دسترسی به تصاویر آرشیوی است که باید حل شود، یک روز ویدئو آزاد نبود اما آزاد شد و یا خیلی از اتفاقات به مرور زمان حل شد. ما هنوز بخشی از آرشیو قسمت پنجم را تحویل نگرفته‌ایم اما باید این قسمت را تا امشب (شنبه ۷ تیر) تحویل دهیم. نوعی بروکراسی برای دریافت آرشیو سازمان وجود دارد که باید نامه بیاورید، تصاویر انتخاب شود، کپچر شود، مدیریت این بخش، تصاویر را ببیند و بعد تصمیم می‌گیرند که تصویر مورد نظر در مستند باشد یا خیر. در صورتیکه اگر تصاویر آرشیوی زودتر به دستمان می‌رسید قطعاً فیلمنامه تقویت می‌شد.

شهید بهشتی در مقطعی به هامبورگ می‌رود و با بازسازی مسجدی شیعه و سنی را کنار هم جمع می‌کند. بعد از آن به او تهمت‌هایی می‌زنند که شاید اگر من جای او بودم آنقدر ضعیف‌النفس بودم که از مواضعم کنار می‌کشیدم اما او عقب ننشست و فعالیتش را ادامه می‌دهد این مستندساز درباره اینکه چند دقیقه از مستند او با تصاویر آرشیوی ساخته شده است، گفت: حدود ۱۵ دقیقه از مستند بازسازی است که بخش‌های اعدام هویدا و ترور شهید مطهری و همچنین انفجار یک ماشین را شامل می‌شود. همچنین در قسمت پنجم که امشب پخش می‌شود انفجاری که منجر به شهادت بهشتی می‌شود را هم در کار داریم. باقی تصاویر آرشیوی است که بخش عمده‌ای هم دیده نشده است.

وی درباره تلاش برای بازسازی حرفه‌ای این بخش‌ها برای مخاطب اظهار کرد: ما سعی کردیم جمع و جور کار کنیم چون تلویزیون پول چندانی برای مستند ندارد.

این کارگردان همچنین درباره تفاوت رویکردش در این مستند نسبت به «ترور سرچشمه» ساخته محمدحسین مهدویان که آن هم به پرونده ترور شهید بهشتی می‌پردازد، گفت: «ترور سرچشمه» به خود ترور می‌پردازد و اساساً مستند پرتره نیست. اما در بازسازی مستند ما غیر از ترور، بخش‌هایی درباره ساواک، لانه جاسوسی، روزنامه‌ها و… نیز بوده است. غیر از این مستند، مستندهای دیگری را هم دیده‌ایم که البته کمک چندانی نمی‌کرد و به صورت مقطعی به زندگی شهید بهشتی پرداخته بودند. خود ما دوست داشتیم مستندمان پرتره محض باشد اما آنچه می‌بینید حادثه‌محور است و در پرتره محض مخاطب خسته می‌شود.

ماجرای سفر بهشتی به هامبورگ و تهمت‌هایی که باعث نشد عقب بنشیند

وی درباره ویژگی مهم آیت‌الله بهشتی که در مسیر ساخت این مستند برایش جالب بوده است، یادآور شد: برخورد او با دوستان و دشمنان برای ما خیلی جالب بود و اینکه افراط و تفریط نداشته است. شهید بهشتی در مقطعی به هامبورگ می‌رود و با بازسازی مسجدی شیعه و سنی را کنار هم جمع می‌کند. بعد از آن به او تهمت‌هایی می‌زنند که شاید اگر من جای او بودم آنقدر ضعیف‌النفس بودم که از مواضعم کنار می‌کشیدم اما او عقب ننشست و فعالیتش را ادامه می‌دهد.

این مستندساز اضافه کرد: امام خمینی (ره) در یک سخنرانی می‌فرمایند «بهشتی مظلوم بود» و دوباره تاکید می‌کنند «او خیلی مظلوم بود» من خودم بهشتی را تا قبل از این مستند نمی‌شناختم و حالا فکر می‌کنم نکات زیادی درباره او وجود دارد که دوست دارم مستند کامل‌تری درباره او بسازم. فکر می‌کنم همه مباحث درباره او موشکافی نشده است و دعواها یی که با بنی‌صدر و مجاهدین داشت جا دارد بیشتر پرداخته شود.

سعی کردیم روایت‌های مختلف را نمایش دهیم

وی درباره روایت خود و تلاش برای جامع بودن روایتش گفت: از لحاظ محکم بودن اسناد یک طرفه آن‌ها را نخواندیم و سعی کردیم روایت‌های مختلف را نمایش دهیم. مثلاً مقطعی داشتیم که با خود فکر می‌کردیم بهشتی اینجا ممکن است سقوط کند اما آن را هم می‌گذاشتیم و اصلاً جزو شروط ما بود. در یکی از مقاطع حتی اسم بهشتی در لانه جاسوسی آمریکا مطرح می‌شود به عنوان جاسوس که این یک شبهه است و بعد بهشتی خودش هم در این باره توضیح می‌دهد. یا در بخشی از مستند دادگاه‌های انقلاب وجود دارد که من با خودم فکر کردم اگر صداوسیما همان قسمت را پخش کند راضی هستم و خدا را شکر پخش شد.

این مستندساز درباره اینکه سانسور دیگری هم در کار داشته‌اند یا خیر؟ گفت: سانسورهایی داشتیم اما ناشی از کج سلیقگی بود و مضمونی نبود مثلاً یک جا دیده بودند موسیقی زیاد است و آنجا نریشن ها را به هم چسبانده بودند تا دیروز که بخشی از قسمت چهارم نیز سانسور شد.

روایت یک دهه هفتادی از دهه شصت

وی در واکنش به اینکه یک دهه هفتادی است و برخی این سن و سال را از وقایع دهه ۶۰ دور می‌دانند، گفت: دهه هفتادی‌ها امروز حدود سی سال سن دارند و من خودم ۲۸ ساله هستم اما همیشه می‌گویم چقدر عقبیم و باید کارهای جدی تر بسازیم. امروز برخی از فیلم‌های حرفه‌ای در سینمای کشور توسط همین افراد ساخته می‌شود اما هنوز برخی فکر می‌کنند آنها که سی تا سی و پنج سال سن دارند بالغ نیستند.

وی اضافه کرد: اگر هر قشری و در هر دهه‌ای این کار را بسازد مستند متفاوتی چون است جهان‌بینی هر کسی فرق دارد. با این حال تلاش من این بود که مسائلی به روز را در این مستند به تصویر درآورم.

این کارگردان درباره ساختار مستند که در آن از مصاحبه بهره نبرده است هم توضیح داد: من دوست دارم کار نه تنها مصاحبه بلکه نریشن هم نداشته باشد و حتی ترجیح می‌دادیم که بتوانیم صوت خود کاراکترها را استفاده کنم چون لحن روایت، هم قضاوت دارد و ترجیح می‌دهم آن‌قدر تصاویر زیاد باشد که همان تصاویر به هم کات بخورد. به مصاحبه هم تمایل چندانی ندارم چون هرکسی شخصیت مورد نظر را به میل خود مصادره می‌کند. ما در «آسوده بخواب کوروش» از مصاحبه بهره گرفتیم، چون دوست داشتیم آدم‌ها و حرف‌های جدید داشته باشیم اما اینجا هرکسی تا چندین ساعت می‌توانست درباره بهشتی حرف بزند و ساختار کلیشه می‌شد.