ردپای هوش مصنوعی ایرانی در رتبه‌های جهانی

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: امروزه می‌توان ردپای هوش مصنوعی، ربات‌ها و علوم شناختی را که بخش زیادی از آنها بر پایه علوم رایانه شکل گرفته‌اند در زندگی روزمره انسان‌ها و علوم مختلف دید و آینده‌ای را متصور شد که موضوعاتی از جمله پزشکی، نرم افزارها، پیش‌بینی وضع هوا، کاربرد ربات‌ها و حتی علوم انسانی متأثر از این علوم جدید باشند.

گرچه تأثیر این فناوری‌های نوین هنوز چندان واضح نیست اما این فناوری‌ها بدون شک شیوه زندگی انسان‌ها را تغییر داده‌اند و این تغییرات آنقدر قابل توجه هستند که برخی از آن به عنوان «انقلاب صنعتی چهارم» نام می‌برند.

هوش مصنوعی یا artificial intelligence شاخه‌ای از علوم رایانه است که هدف اصلی آن تولید ماشین‌های هوشمندی است که توانایی انجام وظایفی که نیازمند به هوش انسانی است را داشته باشد. هوش مصنوعی در حقیقت نوعی شبیه سازی هوش انسانی برای رایانه است و منظور از هوش مصنوعی در واقع ماشینی است که به گونه‌ای برنامه نویسی شده که همانند انسان فکر کند و توانایی تقلید از رفتار انسان را داشته باشد.

در همین زمینه رباتیک نیز حوزه‌ای از علم و تکنولوژی است که با ربات‌ها سر و کار دارد. ربات‌ها ماشین‌هایی هستند که برای انجام یک سری کارها به صورت اتوماتیک یا نیمه اتوماتیک، از قبل برنامه ریزی شده‌اند. رباتیک علمی است که با طراحی، ساخت و برنامه نویسی انواع ربات‌ها سر و کار دارد.

از سوی دیگر علوم شناختی که یکی از دانش‌های نو است در کنار نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، فناوری اطلاعات مجموعه دانش‌های همگرا را تشکیل می‌دهند. این رشته از زیر مجموعه‌های علم اعصاب، روانشناسی، زبان شناسی، هوش مصنوعی و فلسفه ذهن تشکیل شده و کاربرد وسیعی در موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی دارد.

همه این دانش‌های نوین در یک موضوع باهم توافق دارند و آن هم شناخت «مغز انسان» و کارکردهای آن است. حیات انسان و جامعه وابسته به کارکردهای مغزی اوست، شناخت ما از مغز و ذهن می‌تواند تأثیر به سزایی بر همه ابعاد حیات انسان داشته باشد. در این میان هوش مصنوعی، ساخت رایانه‌هایی که بتواند وظایف انسان را انجام دهند و رابطه انسان و فناوری از اهمیت بیشتری برخوردارند.

در سال‌های اخیر با توسعه دانشگاه‌های کشور و رشد تعداد دانشجویان و محققان جوان در عرصه فناوری‌های نوین مقالات و تحقیقات علمی نیز در حوزه این فناوری‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای رشد داشته است. با وجود اینکه زمان زیادی از ورود دانشگاه‌های ایرانی به عرصه فناوری‌های جدید نمی‌گذرد اما بررسی رتبه دانشگاه‌ها با موضوعات خاص مرتبط با فناوری‌های جدید نشان می‌دهد علیرغم تازه وارد بودن اما تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در حوزه علوم جدید داشته‌اند.

به منظور بررسی وضعیت تحقیقات و رتبه دانشگاه‌های ایرانی در سه حوزه هوش مصنوعی، رباتیک و علوم شناختی از مجموعه‌ای از علوم و موضوعات زیرمجموعه آنها در رتبه بندی‌های معتبر جهانی و سایت‌های معتبری که به رده بندی دانشگاه‌های دنیا می‌پردازند، بهره برده‌ایم.

یکی از مهمترین نظام‌های رتبه بندی در حوزه موضوعات خاص و دسته بندی شده رتبه بندی سایماگو یا سکیمگو (scimago) است. این نظام رتبه بندی ابزاری برای تجزیه و تحلیل وضعیت کشورها و مقایسه آنها با یکدیگر بر پایه مدارک علمی و دانشگاهی منتشر شده در جهان است و کشورها بر پایه شاخص‌های گوناگون قابل رتبه بندی هستند.

در این نظام رتبه بندی شمار مدارک، شمار مدارک قابل استناد، شمار خوداستنادی، سرانه استناد به هر مدرک و شاخص اچ مد نظر است.

با توجه به اینکه حوزه‌های هوش مصنوعی، رباتیک و علوم شناختی ترکیبی از علوم مختلف هستند، برای بررسی از مجموعه علوم هنر و علوم انسانی، علوم رایانه، علوم اجتماعی (زبانشناسی)، نرم افزار، مهندسی کنترل و سیستم، مهندسی برق و الکترونیک، علوم اعصاب و علوم اعصاب شناختی، روانشناسی تجربی و شناختی، روانشناسی اعصاب و روانشناسی فیزیولوژیک استفاده شده است.

همچنین از آنجا که بسیاری از رتبه بندی‌های رایج و معتبر دنیا به طور خاص به شاخه «هوش مصنوعی» نپرداخته‌اند و به حوزه‌های مرتبط با آن مانند علوم رایانه، الکترونیک، علوم شناختی و … پرداخته‌اند برای بررسی وضعیت هوش مصنوعی دانستن جایگاهمان در این رشته‌ها تعیین کننده است.

جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه علوم رایانه و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۹)

جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه رباتیک و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۹)

جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه علوم شناختی و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۹)

یکی دیگر از مهمترین رتبه بندی‌های جهانی که می‌تواند جایگاه دانشگاه‌های ایرانی را در علوم رایانه، هوش مصنوعی، نرم افزارها و رباتیک نشان دهد، رتبه بندی جهانی علوم رایانه یا csrankings است. در این رتبه بندی مقالات محققان با نمایه گوگل اسکولار آنها به نمایش در می‌آید.

در واقع رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) یک رتبه بندی مبتنی بر سنجه از برترین مؤسسات علوم رایانه در سراسر جهان است. این رتبه بندی به دسته بندی دانشگاه‌ها در مناطق مختلف جهان پرداخته است و در بخش کل جهان تنها ۵۰ دانشگاه اول دنیا را به نمایش گذاشته است. این رتبه بندی سنجه های هر دانشگاه را در فاصله ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ مورد بررسی قرار داده است.

جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) منطقه آسیا

در زیرشاخه‌های شبکه‌های رایانه‌ای، محاسبات با کارایی بالا، محاسبات موبایل، سیستم عامل‌ها، زبان‌های برنامه نویسی، مهندسی نرم افزار، رمزنگاری، منطق و تأیید، بیوانفورماتیک، گرافیک رایانه‌ای، تعامل انسان و رایانه، رباتیک و تصویرسازی دانشگاه‌های ایرانی رتبه‌ای ندارند.

وضعیت دانشگاه صنعتی شریف در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)

وضعیت دانشگاه علم و صنعت ایران در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)

وضعیت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)

از دیگر نظام‌های معروف رتبه بندی در دنیا نظام رتبه بندی تایمز است که با توجه به اینکه به شکل جزئی به موضوع هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است تنها رتبه دانشگاه‌های ایرانی در علوم رایانه ذکر می‌شود.

جدول رتبه بندی جهانی تایمز ۲۰۲۰ در علوم رایانه

همچنین نظام رتبه بندی کیواس (QS) نیز از دیگر نظام‌های مشهور رتبه بندی در دنیا است که با توجه به اینکه به شکل جزئی به موضوع هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است تنها رتبه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی ۲۰۲۰ کیواس در حوزه علوم رایانه ذکر می‌شود.

جدول رتبه بندی جهانی کیواس ۲۰۲۰ در علوم رایانه و سیستم‌های اطلاعاتی

البته در رتبه بندی موضوعی کیواس ۲۰۲۰ موضوع مهندسی برق و الکترونیک که به حوزه رباتیک مرتبط می‌شود هم مورد توجه است.

جدول رتبه بندی جهانی کیواس ۲۰۲۰ در مهندسی و فناوری

رتبه بندی شانگهای نیز به عنوان یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه بندی، به صورت موضوعی دانشگاه‌های دنیا را ارزیابی می‌کند. با این وجود موضوعاتی از جمله علوم رایانه، مهندسی الکترونیک در این رتبه بندی به صورت خاص عنوان شده است و به صورت جزئی به هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است. اما از آنجا بخش مهمی از هوش مصنوعی از دل علوم رایانه و الکترونیک بیرون می‌آید دانستن جایگاه ایران در این حوزه‌ها خالی از لطف نیست.

جدول رتبه بندی شانگهای ۲۰۲۰ در «مهندسی برق و الکترونیک» و «مهندسی و علوم رایانه»

در این میان برخی دیگر از رتبه بندی‌های جهانی به موضوع علوم رایانه و ریاضیات پرداخته‌اند. رتبه بندی لایدن در سال ۲۰۲۰ بر مبنای «ریاضیات و علوم رایانه» دانشگاه‌های ایرانی را رتبه بندی کرده است. بر اساس این رتبه بندی دانشگاه‌های ایرانی در جایگاه مناسبی در میان ۸۹۹ دانشگاه برتر دنیا در این حوزه قرار دارند.

جدول رتبه بندی لایدن ۲۰۲۰ در «ریاضیات و علوم رایانه»

این رتبه بندی ها تنها بخش کوچکی از رشد تحقیقات علمی ایران در حوزه‌های علوم رایانه، مهندسی، علوم شناختی و رباتیک را نشان می‌دهد که تمامی اینها می‌توانند مرتبط با هوش مصنوعی باشند. با توجه به اینکه برخی از مقالات به زبان فارسی به نگارش در می آیند نمی‌توان آنها را به عنوان تولید علم در حوزه‌های غیر فارسی زبان به شمارش درآورد.

ضمن اینکه این تصاویر تمام تلاش دانشگاه‌های ایرانی و محققان جوان در حوزه فناوری‌های جدید نیست و تنها گوشه‌ای از آن را به نمایش گذاشته است.