نگاهی به چالش‌های زنجیره تولید گندم، آرد و نان-بخش اول

خبرگزاری مهر، یحیی لطفی نیا، دانشجوی دکترای اقتصاد و پژوهشگر اقتصادی: در یادداشتی ۵ قسمتی به چالش‌های زنجیره گندم، نان و آرد و راهکارهای پیش رو پرداخته است که بخش اول یادداشت از نظرتان می‌گذرد:

در بند ۷ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۲ به تأمین امنیت غذایی اشاره شده است. در ارتباط با منبع تأمین غذا و امنیت غذایی، گندم نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد. به گونه که گندم با میانگین ۱۳۵۳ کیلوکالری انرژی به‌تنهایی ۴۱ درصد کل انرژی عرضه‌شده در سطح کشور را طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۵ به خود اختصاص داده است. علاوه بر این محصولات مرتبط با گندم حدود ۲۰ درصد هزینه‌های خوراکی و دخانی خانوار ایرانی را شامل می‌شود. گندم فقط غذا نیست، بلکه محصولی است که به دلیل ارتباطات پسین و پیشین در اقتصاد ملی کشور باعث ایجاد فرصت‌های شغلی، ایجاد درآمد و ارزش‌آفرینی و درآمد ارزی (صادرات) یا صرفه‌جویی ارزی (واردات) می‌شود.

زنجیره تأمین مواد غذایی کشاورزی [گندم] مجموعه‌ای از فعالیت‌های مزرعه تا سفره، اعم از تأمین نهاده‌ها، تولید، فرآوری، بسته‌بندی، انبار، حمل و نقل، توزیع، بازاریابی و مصرف را شامل می‌شود. در ایران شش حلقه اصلی در زنجیره تأمین گندم، آرد و نان داریم که عبارتند از:

۱) تولید و سطح زیرکشت گندم؛

۲) مراکز خرید و تحویل‌گیری گندم؛

۳) سیلو و انبار تأسیسات ذخیره‌سازی گندم؛

۴) کارخانجات تبدیل گندم به آرد؛

۵) واحدهای مصرف‌کننده شامل صنوف صنایع نان و غیر نان؛

۶) مصرف‌کنندگان نان و کالاهایی که در آن‌ها آرد مصرف می‌شود؛

با توجه به جایگاه، اهمیت، نقش و اثر زنجیره تأمین گندم، آرد و نان در اقتصاد ملی با توجه به شش حلقه اصلی بیان شده طی یادداشت‌های جداگانه به بررسی و آسیب‌شناسی آن پرداخته می‌شود.

زنجیره گندم، نان و آرد: تولید و سطح زیرکشت گندم

اولین مرحله زنجیره تأمین گندم، آرد و نان در کشور، تولید و سطح زیر کشت گندم است. جدول ۱ وضعیت برآوردی سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم در کل کشور در سال‌های زراعی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ را نشان می‌دهد. مجموع سطح زیر کشت گندم روند کاهشی (از ۸.۵ میلیون هکتار به ۵.۴ میلیون هکتار) و میزان تولید (از ۸.۸ میلیون تن به ۱۳.۳ میلیون تن) افزایشی بوده است که این موضوع به معنای بهبود وضعیت عملکردی تولید گندم در کشور است. به گونه‌ای که در طول دهه ۹۰ عملکرد زمین‌های آبی رشد ۷۹.۶ درصد و زمین‌های دیم رشد ۱۰۸.۵ درصد داشته است.

جدول ۱- برآورد سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم کل کشور در سال‌های زراعی مختلف (هتکار- تن- کیلوگرم)

در مجموع استان‌های کردستان (۵۷۵ هزار هکتار)، آذربایجان شرقی (۴۵۵ هزار هکتار)، خوزستان (۴۲۵ هزار هکتار)، کرمانشاه (۴۱۴ هزار هکتار) بیشترین سطح زیر کشت گندم را به خود اختصاص داده‌اند. کمترین نیز مربوط به استان‌های قم (۷.۵ هزار هکتار)، یزد (۹.۸ هزار هکتار)، البرز (۱۰.۴ هزار هکتار) است. در این میان استان کردستان (۵۴۱ هزار هکتار) با اختلاف زیاد بیشترین سطح زیر کشت دیم را به خود اختصاص داده است در کشت آبی نیز استان¬ خوزستان (۳۵۳ هزار هکتار) بیشترین سطح زیر کشت را داشته است.

در مجموع تولید در دو کشت دیم و آبی بیشترین میزان تولید گندم به ترتیب مربوط به استان‌های خوزستان (۱۵۸۰ هزار تن)، گلستان (۱۳۷۰ هزار تن)، کردستان (۱۲۱۸ هزار تن) و آذربایجان شرقی (۹۶۹ هزار تن) است. کمترین میزان تولید نیز به ترتیب مربوط به استان‌های گیلان (۱۰ هزار تن)، قم (۳۱ هزار تن) و بوشهر (۳۱.۳ هزار تن) است.

در ارتباط با عملکرد کشت آبی، استان¬ تهران (۶۰۸۴ کیلوگرم به تن) بهترین عملکرد و استان سیستان و بلوچستان (۲۶۸۰ کیلوگرم به تن)، بدترین عملکرد را داشته‌اند. در ارتباط با زمین‌های دیم نیز استان گلستان (۲۶۵۹ کیلوگرم به تن) بهترین عملکرد و استان¬ بوشهر (۲۵۲ کیلوگرم به تن) جدای از شش استان فاقد تولید در زمین‌های دیم بدترین عملکرد را داشته‌اند.

جدول ۲- برآورد سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم به تفکیک استان در سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ (هکتار- تن- کیلو گرم)

منبع: گزارش سالانه عملکرد وزارت جهاد کشاورزی برای سال ۱۳۹۷

با توجه به اتکای بالای تولید گندم کشور به تولیدات در زمین‌های دیم که آن نیز وابستگی شدیدی به وضعیت آب و هوایی کشور (ترسالی یا خشکسالی) دارد. در برخی سال‌ها ممکن است برای پاسخگویی به نیاز داخل اقدام به واردات نموده و یا در صورت تولید گندم بیش از ظرفیت مصرف و نیاز داخل آن را صادر نمود. بنابراین تجارت محصولات کشاورزی خصوصاً گندم به عنوان یک کالای اساسی و استراتژیک همواره مورد توجه قرار گرفته است.

جدول ۳ وضعیت تجارت خارجی گندم ایران را نشان می‌دهد. در طول سال‌های اخیر ایران همواره با تراز تجاری منفی در ارتباط با گندم مواجه بوده است به این معنی که همواره میزان صادرات (ارزشی) از واردات (ارزشی) کمتر بوده است. به گونه‌ای که در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۶-۹۷) میزان واردت ۳۴ میلیون دلار و میزان صادرات ۹.۸ میلیون دلار بوده است که نشان دهنده تراز تجاری منفی ۲۵ میلیون دلار بوده است. بیشترین تراز تجاری در دوره زمانی مذکور مربوط به سال ۲۰۱۵ با ۲.۴ میلیارد دلار بوده است.

جدول ۳- وضعیت واردات و صادرات گندم در ایران (۲۰۱۲-۲۰۱۸)

Source: https://www.indexmundi.com

در دو ماه ابتدای سال ۱۳۹۹، ۵۳۷.۴ میلیون دلار گندم با سهم ۲۰.۶ درصد از کل محصولات کشاورزی وارد کشور شده است. این در حالی است که در سال ۱۳۹۸ هیچ گندمی به داخل کشور وارد نشده است. با توجه به آنچه که بیان شد، تکیه بازار گندم کشور متکی بر تولید داخلی است و در شرایط خاص (تأمین ذخایر اضافی و همچنین تأمین نیازهای مصرفی در شرایط خشکسالی) به واردات نیاز خواهد داشت. در بخش صادرات نیز با وضعیت باثباتی مواجه هستیم ولی هیچگاه نقش و جایگاه ویژه ای در امر صادرات نداشته ایم.

*به گفته سخنگوی گمرک کشور تا ۱۴ تیرماه سال جاری، یک میلیون و ۹۴۳ هزار و ۸۲۱ تن گندم وارد کشور شده که نزدیک به ۷۴۷ هزار تن آن از روسیه بوده است، این در حالی است که در سال ۱۳۹۸ هیچ نوع وارداتی انجام نشده است.