دفاع مقدس، ادبیات متعهد را به اوج محبوبیت رساند

به گزارش خبرنگار مهر، دومین نشست از سلسله جلسات «رستاخیز واژه‌ها» با موضوع خدمات متقابل ادبیات داستانی و دفاع مقدس با حضور محمد حنیف، نویسنده و احمد شاکری عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.

در ابتدای این نشست، محمد حنیف با اشاره به خاص بودن سوژه‌های برآمده از دل جنگ گفت: سوال مهمی وجود دارد و آن هم این است که چرا با اینکه جنگ و دفاع مقدس، یک موضوع همانند دیگر موضوعات است، حجم وسیعی از داستان و رمان با موضوع ادبیات دفاع مقدس، چه در ایران و چه در خارج از ایران نوشته شده است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت در ادبیات گذشته، گونه‌های حماسی نظیر شاهنامه و یا ادیسه هومر جایگاه شاخصی در ادبیات دنیا داشته است.

وی اضافه کرد: از جنگ جهانی اول و دوم سالهای زیادی می‌گذرد اما هنوز هم شاهد رمان‌های زیادی هستیم که در این بستر نوشته می‌شود. این موضوع چه دلیلی دارد؟ آیا به این دلیل است که جنگ، وحشتی عمومی به همراه دارد یا تعداد زیادی جان خود را از دست می‌دهند؟ زلزله، سونامی و آتش‌فشان هم این‌چنین هستند. به نظرم جنگ برخلاف این موارد مشابه، همه‌گیر است؛ یعنی تمام آحاد یک ملت را درگیر می‌کند و البته با غرور و هویت ملی درگیر می‌شود و به همین دلیل در ذهن‌ها باقی می‌ماند. از طرف دیگر، بعد فرهنگی جنگ، بیش از هر بعد دیگری از آن باقی می‌ماند.

حنیف با اشاره به اینکه جنگ می‌تواند جامعه را دگرگون کند، گفت: جنگ حادثه بزرگی است که در تمام عرصه‌ها، جامعه را دگرگون می‌کند. این دگرگونی شامل موضوعاتی نظیر ایجاد موج مهاجرت میلیونی، تضاد فرهنگی، وحشت در بمباران‌ها، شهادت، معلولیت و … است. از این روی، یکی از کارکردهای ادبیات این است این تأثیرات را به صورت عینی و جزئی‌نگارانه ارائه بدهد.

این نویسنده و منتقد ادبی درخصوص تأثیر دفاع مقدس بر ادبیات داستانی گفت: یکی از اولین تأثیرات مهم آن، خلق آثار قابل توجهی با موضوع جنگ و دفاع مقدس در ادبیات داستانی ایران است در حالی که تا پیش از این چنین موج بزرگی را نداشتیم. آماری که کتابخانه تخصصی جنگ واقع در حوزه هنری از شهریور ۱۳۵۹ تا آذر ۱۳۹۸ می‌دهد این است که از مجموع ۱۷۷۰۸ کتاب که با موضوع دفاع مقدس نوشته شده است، ۱۵۶۹ عنوان آن یعنی نزدیک به ۹ درصد داستان است. دومین تأثیر آنکه پس از جنگ رخ می‌دهد، این است که ادبیات عامه‌پسند رو به افول رفته و ادبیات متعهد خصوصاً در دهه اول انقلاب اوج می‌گیرد. تأثیر سوم، رواج مفاهیمی نظیر ایثار، ازخودگذشتگی، دلاوری، غیرت و … است. این مسائل تا پیش از این کمتر بیان شده است. اگر جنگ نبود شاید بسیاری از سردارانی که امروز آنان را می‌شناسیم، هرگز شناخته نمی‌شدند.

وی با اشاره به خدمات ادبیات داستانی بر دفاع مقدس گفت: اولین تأثیر این است که ادبیات داستانی کمک کرد تا آثاری نوشته شود که باعث غرور ملی ماست و از این منظر باعث ماندگاری خیلی از مفاهیم شد. هم‌چنین ادبیات داستانی در بسیاری از هنرهای دیگر نظیر سینما، نمایش، انیمیشن و … متجلی شده است. در حقیقت، ادبیات داستانی از این طریق به ثبت هنری حماسه‌های جنگ کمک کرد. تأثیر سوم این است که ادبیات داستانی، عوارض جنگ و تأثیرات آن را در جامعه نشان می‌دهد و از این منظر ادبیات دفاع مقدس صلح را ترویج می‌کند. این ادبیات به سیاست‌مداران کمک می‌کند تا جایی که می‌توانند از دیپلماسی استفاده کرده و به آتش جنگ ندمند. همچنین ادبیات داستانی و هنر به تقویت روحیه حماسی در کشور کمک می‌کند و باعث پالایش روح می‌شود. تأثیر پایانی نیز این است که ادبیات داستانی دفاع مقدس در مقاطعی میزان مخاطبان کتاب را بالا برد. البته در کنار این تأثیرات مثبت می‌توان گفت که بعضی از ناشران متأسفانه با اقداماتی غیرحرفه‌ای، ذائقه مخاطب را پایین آوردند و جایگاه ادبیات داستانی ما را تضعیف کردند.

احمد شاکری دیگر سخنران این جلسه بود. او در ابتدای صحبت‌های خود گفت: یکی از موضوعاتی که در خدمات متقابل ادبیات داستانی و دفاع مقدس باید مورد توجه قرار گیرد توجه به بیانیه گام دوم انقلاب است. در این بیانیه، رهبر معظم انقلاب، تصویری از گذشته و چشم‌اندازی از آینده ارائه می‌دهند. در این بین موضوع دیگری هم دارای اهمیت است و آن هم این است که موضوع خدمات متقابل ادبیات داستانی و دفاع مقدس از منظر چه اولویتی بررسی شود؟ برای مثال، شاید عده‌ای بگویند خاطره‌نویسی از ادبیات داستانی پیشی گرفته است.

وی با مطرح کردن یک سوال، صحبت‌های خود را ادامه داد و گفت: وقتی از خدمات صحبت می‌کنیم، ممکن است این موضوع به ذهن متبادر شود که فقط ابعاد مثبت و سازندگی مطرح می‌شود در حالی که بعد دیگری هم وجود دارد و آن هم لطمات، خسارات و اختلال‌هاست. آیا ادبیات اختلالی ایجاد کرده و خسارتی به دفاع مقدس زده است؟ آیا دفاع مقدس لطماتی به ادبیات داستانی زده است؟ این موضوعات قابل طرح و بررسی است. فلذا باید عنوان بحث را از خدمات به فرصت‌ها و تهدیدها ببریم.

شاکری با اشاره به تأثیرات دفاع مقدس بر ادبیات داستانی گفت: یکی از تأثیرات دفاع مقدس بر ادبیات داستانی این است که برای ادبیات تولید موضوع، مضمون و شخصیت کرد. هم‌چنین برای آن تأمین مخاطب کرد و موجب شد مراکز حمایتی موضوعی پدید بیایند. البته در کنار آن عده‌ای معتقدند که مصلحت‌های دوران جنگ، ادبیات داستانی را چارچوب‌بندی کرد. حتی ممکن است جریان روشنفکری بگوید که دفاع مقدس باعث ایجاد شبه مضمون شد. البته لازم است به این موضوع توجه داشته باشیم که بین ادبیات داستانی و دفاع مقدس یعنی یک قالب و یک واقعه تاریخی، نسبت و تقدم و تأخر زمانی وجود دارد. یعنی نسبت ادبیات مقدم‌تر از بعد زمانی دفاع مقدس است.

شاکری با تاکید بر اینکه نقش خیال در ادبیات دفاع مقدس از اهمیت زیادی برخوردار است، گفت: در بررسی ارتباط و تأثیرگذاری بین ادبیات و دفاع مقدس باید به عنصر خیال توجهی ویژه کرد. خیال به معنای دخل و تصرف و افزودن چیزی که نبوده است. این موضوع در حالی است که دفاع مقدس امری واقع و مسلم است و شاید نتوان چیزی را به آن اضافه یا کم کرد. حال باید این سوال را پرسید که خدمات امر مخل به دفاع مقدس چیست؟ یعنی ورود خیال چه کمکی در پرداخت به دفاع مقدس در ادبیات داستانی می‌کند؟ البته در خاطره‌نگاری چنین فاکتوری را نمی‌توان بررسی کرد. هم‌چنین باید این موضوع را بررسی کرد که کسانی که جریان ادبیات متعهد را راه‌اندازی کردند بیشتر متأثر از نفس و حقیقت دفاع مقدس بودند یا تأثیر گرفته از فرم‌های روایی؟ به نظر می‌رسد که بیشتر متأثر از حقیقت دفاع مقدس بودند. این موضوع در حالی است که کسانی که ادبیات سیاه نوشتند، بیشتر از آنکه از خود دفاع مقدس متأثر باشند، تحت تأثیر قالب بودند.

وی خاطرنشان کرد: به نظرم در تحلیل و بررسی تأثیر ادبیات و دفاع مقدس نمی‌توانیم بی‌توجه به ادبیات انقلاب اسلامی باشیم چرا که ادبیات دفاع مقدس در طول ادبیات انقلاب اسلامی است؛ ثانیاً این خدمات متقابل صرفاً این‌گونه نبوده است که میان دفاع مقدس و ادبیات داستانی باشد بلکه میان ادبیات داستانی و انقلاب اسلامی هم هست. خدماتی که دفاع مقدس بر ادبیات داستانی انجام داده است، می‌تواند ذیل انقلاب اسلامی باشد. بدین معنی که هر خدمتی که دفاع مقدس بر ادبیات کرده است، گویا انقلاب اسلامی به ادبیات کرده است.
 

حنیف در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره موضوعات جدیدی که پس از دفاع مقدس به ادبیات اضافه شده است، گفت: از جمله موضوعات جدیدی که بعد از دفاع مقدس داشتیم، مهاجرت و جنگ‌زده است که مثلاً در کتاب «مهاجر کوچک» آقای رهگذر بدان اشاره شده است. یا مثلاً حضور کودکان و نوجوانان در جنگ، پیش از دفاع مقدس کمتر در ادبیات ما مطرح شده است اما نمونه این موضوع را در کتاب «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» آقای دهقان می‌بینید. جنگ شهرها و مردم موضوع جدید دیگری است که پس از دفاع مقدس رنگ و بوی جدیدتری به خود گرفت. برای مثال کتاب «دختر لوطی» شهریار عباسی از جمله همان هاست. طنز در جنگ یکی دیگر از موضوعات جدید است. این موضوع در کتاب «گردان قاطرچی‌ها» داود امیریان آمده است. موضوعات ماوراءالطبیعه در جنگ، جانبازان، تأثیر روانی جنگ بر مردم و جامعه و به ویژه زنان، مباحث فلسفی و … از جمله مباحثی است که پس از دفاع مقدس بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

شاکری در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا ادبیات داستانی دفاع مقدس ذیل ادبیات دینی قرار می‌گیرد یا خیر، گفت: بنده معتقدم که ادبیات داستانی دفاع مقدس با اشاره به حقایق دینی موجود در دفاع مقدس، در ذیل ادبیات دینی و ادبیات انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد. اشاره شد که عده‌ای می‌گویند در جنگ تباهی داشتیم و به همین دلیل در ادبیات دفاع مقدس تاکید می‌شود که باید از دیپلماسی استفاده کرد؛ در هیچ جایی از معارف ما، بیانی را سراغ ندارم که دفاع مقدس و جهاد فی‌سبیل الله را تباهی بداند. نه تنها تباهی در آن نیست، بلکه افقی نورانی است. حتی در تعبیر جهاد فی سبیل‌الله گفته شده است که بابی از بهشت است که فقط برای اولیاست. بنابراین دفاع مقدس حرکت کلی و قدسی است و دوم اینکه در آن تباهی راهی ندارد. در آن رنج و خسارت هست اما تباهی و سیاهی در آن وجود ندارد.