ملاصدرا هم نمی‌توانست به هنر بیان او «اسفار» را تدریس کند

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه_ محمد آسیابانی: امروز چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۹۹ برابر است با سالگرد درگذشت آیت‌الله علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی. شهرت این اندیشمند فقیه به احاطه کم نظیر بر فلسفه مشا و حکمت صدرایی و همچنین کثرت شاگردان اثرگذار است. قدرت بیان و تقریر او در فلسفه را ستوده‌اند. درس‌های اسفار او را با درس‌های فلسفه علامه طباطبایی مقایسه کرده‌اند.

مختصری از زندگینامه علامه رفیعی قزوینی

آیت‌الله علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی به سال ۱۲۶۸ هجری شمسی در قزوین به دنیا آمد. در قزوین سطوح علمی و کتب فقهی و اصولی را نزد ملأ علی طارمی و ملاعلی اکبر تاکستانی آغاز کرد. سپس به حوزه علمیه تهران مهاجرت کرد و به مجلس درس میرزا عبدالنبی نوری، میرزا مسیح طالقانی و همچنین آیت‌الله سیدمحمد تنکابنی راه یافت.

استادان فلسفه و عرفان او در حوزه علمیه تهران، میرزا هاشم اشکوری (شرح مفتاح الغیب)، آیت‌الله میرزا حسن کرمانشاهی (کتاب‌های شفا و بخش نفس اسفار و شرح اشارات)، علامه فاضل طهرانی (منظومه و شرح شوارق الالهام)، میرزا محمود رضوانی قمی، محمدرضا مسجدشاهی و بویژه حکیم هیدجی بودند. از میان این شخصیت‌های برجسته ملأ محمد زنجانی معروف به حکیم هیدجی، چهره شاخصی است. وی از مهم‌ترین عرفای معاصر بود که فلسفه را نیز دقیق تدریس می‌کرد، اما متأسفانه پژوهش چندانی درباره زندگی و آرا و تفکرات او انجام نشده است و ضرورت دارد که حکیم هیدجی به نسل امروز معرفی شود.

پس از تأسیس دوباره حوزه علمیه قم به دست آیت‌الله مؤسس شیخ عبدالکریم حائری یزدی، آیت‌الله رفیعی قزوینی نیز به قم رفت و ضمن حاضر شدن در درس شیخ عبدالکریم و ابوالقاسم کبیر قمی، به تدریس کفایه الاصول، رسائل، مکاسب شیخ مرتضی انصاری و همچنین اسفار ملاصدرا و شرح منظومه پرداخت. وی بعدها تدریس را در تهران و قزوین ادامه داد و شاگردان بسیاری پرورش داد. مرحوم امام خمینی (ره)، غلامحسین ابراهیمی دینانی، احمد ذوالمجد طباطبایی و سید حسین نصر نیز مدتی در درس‌های علامه رفیعی قزوینی شرکت می‌کردند.

از میان دیگر شاگردان شاخص این فیلسوف برجسته می‌توان به این شخصیت‌ها اشاره کرد: آیات حسن حسن زاده آملی، سیدجلال الدین آشتیانی، محمدرضا مهدوی کنی، محی الدین انوار شیرازی، محمد امامی کاشانی، سید حسن سعادت مصطفوی، غلامحسین رضانژاد و...

علامه رفیعی قزوینی بجز آثار در زمینه فقه مانند «کتاب مکاسب و بیع و تجارت»، «خمس استدلالی» و رسایلی درباره حج و نکاح، حاشیه‌های مهمی نیز «اسفار»، «مفتاح الغیب»، «مصباح الانس» و… نوشه است.

مرحوم آیت‌الله رفیعی قزوینی در ۲۴ دی ۱۳۵۳ در تهران درگذشت و در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.

معرفی کتاب

درباره علامه رفیعی کتاب‌هایی چون «رفعت حکمت: اندیشه نامه آیت الله علامه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (ره)» به اهتمام محمدعلی اردستانی، «حکمت ابوالحسن: شرحی بر خطبه توحیدیه نهج‌البلاغه: زندگی‌نامه و آثار سیدابوالحسن رفیعی قزوینی قدس‌سره» تدوین محمدرضا بندرچی، «گذری بر زندگی عارفان معاصر آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی‌قزوینی نابغه علوم عقلی» نوشته زینب محمودیان و «زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی‎» ویراستار امید قنبری (از منشورات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) منتشر شده‌اند.

همچنین «مجموعه رسائل و مقالات فلسفی حکیم متاله علامه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی» به اهتمام غلامحسین رضانژاد، «معاد از دیدگاه علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی» به‌اهتمام زهرا عبدالرزاقی، «حج از منظر آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی قدس سره» تألیف حسن اردشیری لاجیمی، «اسرار و معارف حج: با الهام از درس‌های حکیم متاله آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (ره)» به‌اهتمام محمدامین پورامینی و… آثار منتشر شده علامه و یا آثاری درباره یکی از وجوه فکری اوست.

اما همانطور که اشاره شد دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی از شاگردان آیت‌الله رفیعی قزوینی بوده است. وی همچنین نعمت استفاده از دروس علامه طباطبایی را هم داشته و از جمله شاگردان شاخص ایشان بوده است. به همین دلیل نظرهای این فیلسوف درباره این دو استاد برجسته فلسفه مهم است.

ابراهیمی دینانی در بخش‌هایی از کتاب «آینه‌های فیلسوف: گفت‌وگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه‌های استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی» اثر عبدالله نصری (که بهترین منبع از میان حجم عمده کتاب‌های گفت‌وگویی با استاد ابراهیمی دینانی است) به مقایسه این دو استاد خود پرداخته که خواندنی است.

«آینه‌های فیلسوف» که شامل گفت‌وگوهای عبدالله نصری با دکتر دینانی است برای نخستین بار به سال ۱۳۸۰ با شمارگان دو هزار نسخه، ۲۶۰ صفحه و بهای ۱۲۰۰ تومان، توسط انتشارات سروش منتشر شد و تا سال ۱۳۹۳ به چاپ چهارم رسید. کتاب شامل چهار بخش است به ترتیب با این عناوین: «حدیث نفس»، «گردش ایام (زندگینامه و خاطرات)»، «بررسی آثار: نگاهی به آثار، منطق و معرفت در نظر غزالی، اسماً و صفات حق، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام»، «اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها: سیر فلسفه در جهان اسلام، فلسفه ملاصدرا و نوآوری‌های آن، پس از ملاصدرا، مخالفان فلسفه، هرمنوتیک و فهم دین». بخش‌هایی از گفت‌وگوهای این کتاب را در ادامه می‌خوانیم.

اصرار داشت مقابل یک درس فلسفه دو درس فقه بگوید

سوال: شما محضر فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم آیت‌الله رفیعی قزوینی را هم درک کرده‌اید. در چه سال‌هایی خدمت ایشان رسیدید و چه درس‌هایی را نزد ایشان خواندید؟ تا آنجا که می‌دانم مرحوم رفیعی علیرغم اینکه در مسائل فلسفی چندان شهرتی ندارند، از یک عمق بسیار بالایی در مسائل فلسفی برخوردار بودند. من از اساتید بزرگ فلسفه شنیده‌ام که می‌فرمودند: اگر خود ملاصدرا هم زنده بود نمی‌توانست به هنر بیان مرحوم رفیعی اسفار را تدریس کند.

پاسخ: بنده این افتخار را داشتم که محضر ایشان را درک کنم. البته یک دوران کوتاه بود. من فقط سه سال، سه ماهه تابستان را به قزوین می‌رفتم و در درس فقه و فلسفه ایشان حاضر می‌شدم، که مجموعاً ۹ ماه می‌شود. وقتی ما برای تحصیل فلسفه خدمت ایشان رسیدیم. ایشان در ابتدا از تدریس فلسفه ابا می‌کردند و می‌فرمودند که من در فلسفه اطلاعات زیادی ندارم. ولی با اصراری که ما از محضر ایشان داشتیم و با واسطه قرار دادن آقای سیدجلال الدین آشتیانی، ایشان به این شرط پذیرفتند که دو درس فقه بگویند و یک درس فلسفه. البته بعد راضی شذنذ که یک درس فقه بگویند و یک درس فلسفه.

ایشان صبح‌ها که وقت بهتری بود فقه می‌گفتند و عصرها فلسفه. این امر نشانگر توجه خاص ایشان به فقه بود. همانطور که فرمودید ایشان در تدریس «اسفار» احاطه کم نظیری داشتند. وقتی که انسان تقریر و بیان ایشان را در مسائل فلسفی می‌دید، واقعاً به وجد می‌آمد. حالا من نمی‌توانم بگویم که بیان خود ملاصدرا چگونه بود؟ تا آنجا که ما می‌دانیم قلم ملاصدرا بسیار سحرانگیز و بالاست. اما مرحوم رفیعی خوش تقریرترین استادی بود که من در فلسفه دیده بودم.

چون من هم درس مرحوم علامه طباطبایی و هم درس مرحوم رفیعی قزوینی را درک کرده‌ام، در مقام مقایسه باید بگویم که تقریر و احاطه مرحوم قزوینی بر کتاب اسفار واقعاً بیشتر و بهتر از علامه طباطبایی بود، اما حریت و آزادی اندیشه‌ای را که من در مرحوم طباطبایی دیدم، هرگز در شخص دیگری سراع ندارم. مرحوم طباطبایی خودشان می‌فلسفیدند، اما مرحوم رفیعی به کتاب اسفار و شفا احاطه داشتند و مطالب را به نحو احسن تدریس می‌کردند. (به نقل از صفحات ۴۵ و ۴۶)

قدرت بیان عالی و احاطه کم‌نظیر بر اسفار ملاصدرا

سوال: مرحوم آقای رفیعی قزوینی و مرحوم علامه طباطبایی هر دو مدرس اسفار بودند آیا این دو بزرگوار اظهارنظری هم در مورد یکدیگر داشتند؟

پاسخ: علامه رفیعی فلسفه را بدون فقه درس نمی‌دادند. فیلسوف بزرگی بودند اما ترجیح می‌دادند به عنوان یک فقیه مطرح باشند. به یاد ندارم که علامه طباطبایی درباره آقای رفیعی اظهار نظری کرده باشند و یا اینکه آقای رفیعی درباره علامه مطلبی بیان کرده باشند. ایشان مرد مودبی بودند و هرگز در غیاب کسی در مورد او صحبت نمی‌کردند. حتی در مورد حواشی اسفار آقای طباطبایی هم چیزی نفرموده بودند. البته ذهن نقادی داشتند و بعضی وقت‌ها انتقاد می‌کردند.

مرحوم رفیعی قزوینی در ارائه فقه و فلسفه قدرت بیان کم نظیری داشتند و تسلط ایشان بر کتاب اسفار چشمگیر بود. حافظه ایشان هم بسیار قوی بود و این خصوصیات باعث می‌شد که درس ایشان بسیار لذت بخش و مفید باشد. برعکس مرحوم علامه طباطبایی چندان حافظه قوی نداشتند و مثل آقای رفیعی قزوینی خوش بیان هم نبودند. البته مطلب را خوب ادا می‌کردند اما قدرت بیان آقای رفیعی بسیار بالا بود. لیکن یک تفاوت اساسی وجود داشت و آن آزادی فکری و حریت علامه طباطبایی بود که تاکنون در هیچ متفکر دیگری ندیده‌ام. در آقای رفیعی هم ندیدم.

مرحوم آقای رفیعی علی رغم تسلط بر مسائل مطرح شده در اسفار، نه مایل بودند و نه آمادگی داشتند که از حوزه حکمت مشا و حکمت اسلامی خارج شوند. در حالی که علامه طباطبایی در هر حوزه فلسفی که وارد می‌شدیم برای بحث کردن و گوش دادن آماده بودند و با احاطه‌ای که بر مبانی فلسفه اسلامی داشتند اظهارنظر می‌کردند و هیچ مسأله‌ای برای ایشان سنگین نبود. (به نقل از صفحات ۵۱ و ۵۲)