مسجدی انقلابی در مجاورت با ساختمان ساواک

خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین - فاطمه علی آبادی: آنچه باعث توجه تحلیلگران امور اجتماعی-سیاسی به انقلاب اسلامی شد، نقش باورهای دینی، نهادها و نیروهای مذهبی در آفرینش آن بود. در این میان، نقش نیروهای مذهبی، مساجد و روحانیون بسیار اهمیت دارد؛ زیرا در برابر وضع ناگوار جامعه حاضر به سکوت نشدند و برای بیداری و آگاه‌ساختن مردم بسیار تلاش کردند. مردم برای انجام فرایض دینی به مسجد می‌آمدند و امامان مساجد از این مکان برای ارتباط مستقیم با آن‌ها استفاده می‌کردند. آن‌ها در کنار بیان مسائل دینی و معنوی، مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را به مردم گوشزد می‌کردند. بنابراین، طولی نکشید که مساجد به پایگاهی برای فعالیت علیه رژیم پهلوی تبدیل شدند.

از جمله مساجدی که در آن دوران فعالیت داشت، مسجد جلیلی بود که علاوه بر آموزه‌های دینی، مسائل سیاسی را نیز به ویژه برای جوانان بازگو می‌کرد. امام جماعت مسجد جلیلی آیت‌الله مهدوی کنی بود که از همان ابتدا مسجد را به‌سوی مسائل سیاسی، فرهنگی و خدماتی سوق داد؛ از جمله اقدامات ایشان در این زمینه عبارت است از: بهره‌گیری از واعظان انقلابی، حمایت از اندیشه‌های رهبری نهضت و انتقال آن‌ها، تشکیل کلاس‌های آموزشی و تشکیل گروه امدادگران بیماران و مستمندان آبرومند.

در ادامه گزارش‌های «سنگر انقلاب اسلامی» برای آشنا شدن بیشتر با فعالیت‌هایی که در مسجد جلیلی صورت می‌گرفت با حجت الاسلام سعید مهدوی کنی به گفتگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

*لطفاً ابتدا توضیحاتی از تاریخچه مسجد جلیلی بفرمائید:

مسجد جلیلی سال ۱۳۳۹ توسط مرحوم مهدی جلیلی در باغ ملکی ایشان تأسیس می‌شود، مرحوم جلیلی از کاسبان و تجار آن زمان محسوب می‌شد و منزلشان نیز کنار همان باغ قرار داشت. ایشان در مناسبت‌های مختلف مذهبی در همان باغ با دعوت از بعضی علما از جمله مرحوم فلسفی و مرحوم آیت الله سرخه‌ای -جد مادری بنده -مراسم برگزار می‌کرد. بعداً با توجه به نبود مسجد در آن محله تازه ساز، آن مرحوم در همین مکان مسجد جلیلی را بنا می‌کند.

بعد از تأسیس و تکمیل مسجد، ایشان درصدد دعوت از یک امام جماعت بر می‌آید و به آیت الله سرخه‌ای سفارش می‌کند تا امام جماعتی را برای اقامه نماز در این مسجد تازه تأسیس معرفی کند؛ اتفاقاً این درخواست با بازگشت مرحوم پدرمان آیت الله مهدوی کنی از قم همزمان می‌شود. و مرحوم آیت الله سرخه‌ای ایشان را که از مجتهدان و مدرسان توانمند جوان آن دوره به شمار می‌رفت به عنوان امام جماعت به آقای جلیلی معرفی می‌کند و از آن پس ابوی فعالیت خود را در مسجد جلیلی آغاز می‌کند.

*مسجد جلیلی چه ویژگی‌های محیطی داشت؟

مسجد جلیلی در میدان فردوسی خیابان ایرانشهر قرار داشت که سال‌های دهه ۳۰ تقریباً حومه تهران محسوب می‌شد و به خاطر وجود باغات آن منطقه تقریباً ییلاقی و بالاشهر محسوب می‌شد و بعضی از متمکنان در آنجا ویلا یا خانه ساخته بودند.

این منطقه در گذشته به فیشرآباد معروف بود و دلیل این نامگذاری آن بود که ژنرال فیشر فرمانده آمریکایی در دوره اشغال ایران در جنگ جهانی دوم مقر خود را در این منطقه قرار می‌دهد که امروز این محل با عنوان خیابان شهید قرنی شناخته می‌شود. بعد از اینکه آمریکایی‌ها از آنجا می‌روند به تدریج عده‌ای از نظامیان و صاحب منصبان و اقلیت‌های دینی ساکن می‌شوند. آن زمان خیابان فردوسی محل کافه‌ها، آنتیک فروشی‌ها، فروش ارز، گالری‌های لوازم فرهنگی و هنری بود. مسجد جلیلی در چنین منطقه ای واقع شده بود.

بعد از آباد شدن محل، ساختمان ۲ ساواک نیز حدود ۵۰۰ متری مسجد جلیلی مستقر شد و به تبع استقرار ساواک، توجه ساواکی‌ها به این مسجد بیشتر شد به قول معروف مسجد مجاور لانه زنبور شده بود. روبرو مسجد نیز یک باب مغازه شراب فروشی وجود داشت که یکی از ارامنه آن را اداره می‌کرد؛ مرحوم ابوی در چنین فضایی فعالیت‌های مذهبی، انقلابی و سیاسی خود را در مسجد جلیلی را آغاز کرد.

*چرا این مسجد برای جوانان جذابیت داشت و با عنوان مسجد جوانان شناخته می‌شد؟

اوایلی که آیت الله مهدوی کنی در مسجد مستقر می‌شوند تنها سه سرهنگ بازنشسته برای اقامه نماز جماعت در مسجد جلیلی حاضر می‌شدند زیرا جمعیت محلی بخصوص شب هنگام نداشت و روزها نیز چند تن از کاسبان محله فردوسی می‌آمدند نماز می‌خواندند و می‌رفتند؛ مرحوم ابوی‌مان در خاطراتشان چنین نقل می‌کنند من تا مدت‌ها نماز را با حضور سه الی پنج نفر اقامه می‌کردم.

بعدها همان دو سرهنگ نیز به خاطر سخنانی که حاج آقا بعد از نماز می‌گفتند دیگر به مسجد نیامدند و به آقازاده مرحوم جلیلی -که پس از فوت پدر متولی مسجد محسوب می‌شد - شکایت کرده بودند که این آقای جوان مدام صحبت‌های سیاسی می‌کند، لذا آقای جلیلی نیز از حاج آقا شاکی بود و به مرحوم پدرمان اعتراض می‌کرد. مهمترین دلیل نیامدن آن دو سرهنگ این بود که آنان از ورود به مواضع اجتماعی و سیاسی واهمه داشتند. آن ایام همزمان شده بود با آغاز مباحث سیاسی امام راحل و حوادث خرداد ۴۲ و مرحوم آیت الله مهدوی کنی نیز که از شاگردان امام به شمار می‌رفت بخشی از آن مباحث را در مسجد جلیلی انعکاس می‌دادند.به تدریج ترکیب جمعیتی جدیدی از مناطق دیگر تهران در مسجد جلیلی شروع به رفت و آمد می‌کنند.

نام حاج آقا در آن زمان به عنوان روحانی جوان سیاسی که دارای سطح علمی بالایی است و در مدرسه علمیه مروی تدریس می‌کند در میان طبقات مختلف جوانان سنتی و روشنفکران دانشگاهی می‌پیچد و حاج آقا با توجه به آن ویژگی‌هایی که داشت توانست با همان نگرش و تقید به مسائل شرعی و دینی و همچنین نگاه سیاسی به روز و پیشرو هر دو دسته را جذب کند. بر همین اساس ترکیب جمعیتی بیشتر جوان هیأتی، بازاری و یا دانشگاهی در مسجد شکل می‌گیرد. حتی تعدادی از اعضای گروه‌های سیاسی مثل موتلفه، مجاهدین خلق، انجمن حجتیه، فداییان اسلام و...

با آغاز مباحث سیاسی امام راحل و حوادث خرداد ۴۲ و مرحوم آیت الله مهدوی کنی نیز که از شاگردان امام به شمار می‌رفت بخشی از آن مباحث را در مسجد جلیلی انعکاس می‌دادند

مرحوم پدرم می‌گفتند بعدها فهمیدیم سه بزرگواری که در جریان ترور حسنعلی منصور به شهادت رسیدند همان افرادی هستند که شنبه شب‌ها در جلسه نقد مارکسیسم که در مسجد جلیلی برگزار می‌شد، شرکت می‌کردند. همچنین ایشان بیان می‌کرد که مرحوم نیک نژاد با آنکه سن کمی داشت همیشه دست به قلم بود و مطالب مطرح شده را می‌نوشت و سوالات بسیار دقیقی می‌پرسید.

با گذشت زمان جوانان دانشگاهی و هیأتی بسیاری به تدریج برای شنیدن مباحث دینی و معرفتی که حاج آقا مطرح می‌فرمود به مسجد جلیلی جذب شدند طوری که در آن ایام مسجد جلیلی، به مسجد جوانان و مسجد سیاسی معروف شد و بر اساس اسناد رسمی ساواک – که بعضی از آن هم در کتابی با عنوان مسجد جلیلی توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی و همچنین در کتاب آیت الله مهدوی کنی به روایت اسناد ساواک توسط موزه عبرت منتشر شده - همیشه تحت نظر و کنترل قرار داشت.

*مسجد جلیلی چه فعالیت‌های فرهنگی برای نوجوانان و جوانان داشت؟

مرحوم آیت الله مهدوی در چند مرحله برنامه و فعایت‌های مسجد را طراحی کرده بود؛ چنانچه کسی این برنامه‌ها را با توجه به اوضاع و شرایط اجتماعی و سیاسی سال ۴۰ مورد ارزیابی قرار دهد می‌فهمد تا چه اندازه این برنامه‌ها پیشرو بوده است.

به هدف جذب نوجوانان به مسجد در کنار حضور خانواده‌ها، اقدام به برگزاری دوره‌های تکمیلی آموزشی در سطح دانش آموزی می‌کند تا ضعف درسی دانش آموزان جبران شود بر همین اساس یک سری دروس تکمیلی حتی زبان انگلیسی و ریاضی برای دانش آموزان برنامه‌ریزی و برگزار می‌شد. تعدادی معلمان، از اساتید مدارس عالی آن زمان بودند که به واسطه علاقه‌ای که به حاج آقا داشتند در مسجد حضور پیدا می‌کردند تا برای دانش آموزان کلاس‌های جبرانی و تکمیلی برگزار کنند.

مرحوم حاج آقا برای پاسخ به پرسش و شبهات دینی دوره‌هایی را طراحی و برگزار می‌کند. در آنها سوالات و مطالب مورد نیاز که دغدغه بسیاری از جوانان بود پاسخ داده می‌شد؛ خاطرم هست آقای عبدخدایی می‌گفت: ما برای شنیدن نقدهایی که حاج آقا درباره مارکسیسم بیان می‌کرد به مسجد می‌رفتیم زیرا ایشان با توجه به مطالب علامه طباطبایی و مطالعاتی که از مباحث جدید داشتند آن مطالب را با زبان ساده بیان می‌کردند و حقانیت مباحث دینی را اثبات و مکاتب مختلف را نقد می‌کردند.