«دادگاه نورنبرگ» چگونه تشکیل شد؟/ قضاوت براساس رای مخاطبان

خبرگزاری مهر - گروه هنر- آروین موذن‌زاده: ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۳ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.

شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.

از این رو در گروه هنر خبرگزاری مهر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.

در هفتمین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «دادگاه نورنبرگ» به کارگردانی منیژه محامدی رفته‌ایم.

نمایش «دادگاه نورنبرگ» به کارگردانی منیژه محامدی

نمایش «دادگاه نورنبرگ» کاری از گروه تئاتر «پیوند» نوشته محمد اسکندری و به کارگردانی منیژه محامدی بود که از ۹ شهریور تا ۲۴ مهر ۱۳۷۷ در سالن چهارسوی مجموعه تئاترشهر به صحنه رفت و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. محامدی در این اجرای نمایشی که به دادرسی جنایات جنگی در دادگاه نظامی نورنبرگ می‌پرداخت و براساس اتفاقات واقعی نوشته شده بود دست به نوآوری‌هایی زد که در آن زمان نمایش را به اجرایی متفاوت و آوانگارد تبدیل کرد. تبدیل سالن انتظار چهارسو به کافه تریا و حضور بازیگران و تماشاگران نمایش در میانه اجرا به منظور وقت استراحت برای نهایی شدن رای دادگاه در این فضا و همچنین مشارکت مخاطبان در فرجام شخصیت اصلی نمایش و تاثیر رای آنها در سرنوشت او از دیگر ویژگی‌های این اثر نمایشی بود.

در نمایش «دادگاه نورنبرگ» هنرمندان شناخته شده زیادی از جمله ایرج راد، محمد اسکندری، اصغر همت، فرخ نعمتی، محسن زهتاب، محمد شیری، رضا مختاری، هوشنگ قوانلو، فریبرز سمندرپور، فریماه فرجامی و … حضور داشتند. از جمله دیگر بازیگران نمایش می‌توان به سامان محمدی، شیرین زندی، ژورا مددیان، هوپند لشگری، رامونا شاه، ایمان ذوقی، ماهیار کشور دوست، مریم اعتمادی اشاره کرد.

دادگاه نورنبرگ به مجموعه‌ای از دادرسی‌های نظامی گفته می‌شود که پس از جنگ جهانی دوم به‌وسیله متفقین و تحت قوانین بین‌المللی و قوانین جنگ برگزار شد. بیشترین اهمیت این دادگاه در دادرسی آن دسته از اعضای برجسته رهبری سیاسی، نظامی، قضایی و اقتصادی آلمان نازی بود که هولوکاست و دیگر جنایت‌های جنگی را برنامه‌ریزی و اجرا کردند، یا به‌نحو دیگری در آنها دست داشتند. دادرسی‌ها در شهر نورنبرگ آلمان برگزار شد و حکم‌هایی که در آن صادر شد، نقطه گذار از قوانین کلاسیک به قوانین معاصر بین‌المللی است.

نخستین و مهم‌ترینِ این دادرسی‌ها، دادرسی جنایتکاران جنگی مهم در دادگاه نظامی بین‌المللی (IMT) بود. نورمن بیرکِت، یکی از قضات بریتانیایی حاضر در این دادرسی، آن را «بزرگ‌ترین دادرسی در تاریخ» دانست. در این دادگاه که از ۲۰ نوامبر ۱۹۴۵ تا ۱ اکتبر ۱۹۴۶ طول کشید، ۲۴ تن از مهم‌ترین رهبران سیاسی و نظامی رایش سوم دادرسی شدند.

محمد اسکندری ایده نگارش نمایشنامه «دادگاه نورنبرگ» را از کتاب «محاکمه در نورنبرگ» گرفته بود. در این نمایشنامه به جای نمایش محاکمه همه سران آلمان نازی یک نفر یعنی رییس دادگستری رایس سوم به نمایندگی از جنایتکاران دیگر محاکمه می‌شود. وی در واقعیت به ۲۰ سال زندان محکوم می‌شود اما در این نمایش سرنوشتش براساس آرای مخاطبان در هر شب از اجرا رقم می‌خورد.

روایت منیژه محامدی از اجرای «دادگاه نورنبرگ»

منیژه محامدی کارگردان این اثر نمایشی درباره روند شکل‌گیری این نمایش در آن سال‌ها به خبرنگار مهر گفت: من بعد از انقلاب و قبل از بازگشت دوباره‌ام در سال ۶۵ به آمریکا ۷ تئاتر کار کردم و ۲ نمایشم هم به ثمر نرسیدند. نمایش «دادگاه نورنبرگ» جزو نمایش‌هایی بود که قرار بود قبل از رفتنم به آمریکا روی صحنه ببرم که امکانش فراهم نشد و آن زمان قرار بود خانم جمیله شیخی نقش رییس دادگاه را بازی کند. تا اینکه بعد از بازگشتم به ایران در سال ۷۳ من به مرکز هنرهای نمایشی مراجعه کردم و گفتم من استخدام رسمی اداره تئاتر بودم و حالا بعد از چند سال به ایران برگشتم و می‌خواهم کار کنم اما رییس آن زمان مرکز هنرهای نمایشی که فردی به نام رحیم برزگر بود به من گفت «ما اصلاً احتیاج به تئاتر نداریم» و من هم عصبانی شدم و از آنجا بیرون آمدم.

وی ادامه داد: دو نمایشنامه‌ای را هم که یکی از آنها «دادگاه نورنبرگ» بود و برای اجرا ارائه داده بودم، کلاً بی جواب ماند. در این فاصله من تئاتر کار نکردم اما در تلویزیون فعال بودم و یک سریال برای نوجوانان ساختم و تله تئاتر «خانه عروسک» ایبسن را هم کارگردانی کردم. همزمان در دانشگاه‌های مختلف هم تدریس می‌کردم.

وی ادامه داد: بعدها فضا برای تئاتر کار کردن متفاوت شد. آن زمان حسین سلیمی که پیش از این در تلویزیون بود به عنوان رئیس مرکز هنرهای نمایشی انتخاب شد و به من پیشنهاد داد همان نمایشی را که قرار بود در تلویزیون کار کنم برای اجرای صحنه‌ای آماده کنم. بعد از این پیشنهاد با شهره سلطانی نمایش تک نفره «روز از نو» را کار کردیم که نمایش خیلی خوبی هم بود و سلطانی برای بازی در این کار جایزه گرفت. بعد از آن بود که «دادگاه نورنبرگ» را پیشنهاد دادم که پذیرفتند و نمایش بسیار خوبی از کار درآمد و حتی بعد از پایان اجرا هم به ما پیشنهاد دادند که اجرا را در سالن اصلی تئاترشهر ادامه بدهیم اما نمایش مناسب اجرا در سالنی بزرگ نبود.

کارگردان «تبرئه شده» درباره استفاده از سالن انتظار چهارسو برای نمایش توضیح داد: آن زمان هنوز سالن انتظار چهارسو تبدیل به کافه نشده بود و ایده کافه تریا از نمایش ما شروع شد. سالن نمایش درست شبیه به دادگاه درست شده بود و حتی میله‌هایی هم که در حال حاضر در بالکن و کنار صندلی‌ها در سالن چهارسو وجود دارد از همان زمان به یادگار مانده است. متهم اصلی نمایش که ایرج راد نقشش را ایفا می‌کرد در کل اجرا پشت به تماشاگران نشسته بود و تنها در ۲۰ دقیقه پایانی بلند می‌شد و از خودش دفاع می‌کرد.

وی افزود: نمایش راوی داشت و در نیمه‌های اجرا از تماشاگران درخواست می‌کرد که برای وقت استراحت بین دادگاه از سالن خارج و به کافه تریا بیایند که نمایش نیز در آنجا ادامه پیدا می‌کرد و موزیک و پذیرایی از حضار انجام می‌شد. در این میان پلاک‌هایی به تماشاگران داده می‌شد که بعد از بازگشتشان به درون سالن و فضای دادگاه در پایان نمایش با این پلاک‌ها رای نهایی را می‌دادند و با توجه به رای مردم نمایش هر شب به یک شکل پایان می‌پذیرفت.

محامدی در پایان صحبت‌هایش درباره استقبال مخاطبان از نمایش یادآور شد: نمایش با استقبال بسیار خوبی روبرو شد و هر شب بیشتر از ظرفیت تماشاگر داشتیم اما به دلیل اینکه بعد از کار ما نوبت به اجرای نمایش دیگری بود، نتوانستیم کار را ادامه دهیم.

عوامل نمایش «دادگاه نورنبرگ» عبارتند از: نویسنده: محمد اسکندری، کارگردان: منیژه محامدی، طراح صحنه: علی اصغر مصورزاده، دستیار طراح صحنه: پیام صبحی، عکاس: مریم تاجیک، طراح گریم: ماریا حاجیها، دستیار اول کارگردان: ارشام مودبیان، طراح پوستر، بروشور و اقلام تبلیغاتی: علی اصغر مصورزاده، طراح لباس: بهیه خوشنویسان، دستیار طراح لباس: مریم غیورزاده، شراره قربانی، ماهیار کشوردوست، مدیر صحنه: ارشام مودبیان، منشی صحنه: پیام صبحی، اردشیر افشین راد.