خوزستانِ تشنه؛ خشکسالی یا سوءتدبیر؟!

به گزارش خبرنگار مهر، حدود ۱۵۰۰ روستا در استان خوزستان این روزها گرفتار در تنش آبی، شرایط سختی را سپری می‌کنند و حتی برای تأمین مصارف اب شرب دچار چالش جدی هستند؛ روستاهایی که دو سال قبل بدلیل بروز سیل، خسارات فراوانی را متحمل شدند. این تنش آبی، نه فقط ساکنان خوزستان بلکه محیط زیست استان را هم به شدت تحت تأثیر قرار داده است؛ در روزهای اخیر انتشار عکس‌هایی مبنی بر تلف شدن جانداران از بی‌آبی در تالاب بزرگ هورالعظیم، دوستداران محیط زیست را متأثر کرد.

مردم و رسانه‌های استانی معتقدند مسئولین استانی هیچگاه تقصیری را بر گردن نمی‌گیرند، کما اینکه سیل سال ۹۸ را نتیجه پربارش بودن ایام می‌دانستند و خشک‌سالی امسال را نتیجه کم‌بارش بودن امسال می‌دانند. بدیهی است که در کنار چالش خشکسالی، برخی بی‌تدبیری‌ها، فقدان ایده برای مدیریت منابع آبی و فرار از پاسخگویی مسئولان نقش مهمی در شکل‌گیری چالش فعلی استان خوزستان داشته است.

خشکسالی بی‌سابقه، علت و بهانه اصلی

قطعاً خشکسالی بی‌سابقه امسال واقعیتی انکارناپذیر و از اصلی‌ترین دلایل ایجاد تنش آبی در خوزستان است. به گفته صادق ضیائیان مدیرکل پیش بینی و هشدار سازمان هواشناسی کشور، میانگین بارندگی کل کشور از ابتدای سال زراعی (مهر ۹۹) تا ۱۴ تیر امسال ۱۳۰.۵ میلیمتر ثبت شده، که ۵۳.۲ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته است. در واقع طبق آمار امسال خشک‌ترین سال زراعی در ۵۰ سال اخیر است.

با این وجود این دلیل قانع‌کننده ای نیست که مسئولین تمام علت بحران‌های اخیر را خشکسالی بدانند. در این سال‌ها خشکسالی گریبان‌گیر بسیاری از کشورها از جمله کشورهای آفریقایی مثل غنا و مالی بوده است ولی ایجاد یک سیستم مدیریت جامع و یکپارچه مدیریت منابع آبی با اختیارات میان‌بخشی و فرا استانی راهگشا بوده است. در تجربه کشورهای مذکور، تقسیم بندی ها براساس مرزهای هیدرولوژیکی نه تقسیمات استانی است. این راهبرد یکپارچه مدیریت منابع آب را در میان بخش‌ها و گروههای بهره بردار از سطح ملی تا استانی و کشوری هماهنگ می‌کند.

البته این تغییر ساختاری مدیریت منابع آب به تازگی در ایران ایجاد شده است و مدیران حوزه آبریز انتخاب شده‌اند و باید توجه داشت که تا عملی شدن نتایج تصمیمات، فاصله زیادی وجود دارد.

لزوم توجه به مصالح حوضه مبدا در پروژه‌های انتقال آب

تعریف و اجرای طرح‌های متعدد انتقال آب کارون و کرخه نیز می‌تواند از دلایل ایجاد بحران آبی باشد. در واقع آنچه بیشتر در اعتراضات مردمی در خوزستان به آن اشاره می‌شود، مصارف آب انتقالی در جهاتی به‌غیر از شرب است. از دیدگاه عموم مردم استان خوزستان، انتقال آب جهت شرب به استان‌های دیگر با رعایت همه جوانب مورد نظر مانعی ندارد اما انتقال آب جهت مصارف دیگر، از جمله مصارف صنعتی و کشاورزی هم از لحاظ قوانین بین المللی و داخلی غیرمجاز است، هم منابع آب زیرزمینی و هم محیط زیست را به خطر می‌اندازد.

در حال حاضر و براساس آخرین اطلاعات ارائه شده، از ۱۲ طرح مصوب انتقال آب از حوضه آبریز کارون و کرخه، ۳ طرح در دست مطالعه و۹ طرح در حال بهره برداری است که مصارفی شامل مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی دارد. از میان طرح‌های در حال بهره برداری، بزرگترین طرح، موسوم به طرح بهشت آباد که به مقصد استان‌های اصفهان، یزد وکرمان است و مقدار انتقال آب ۵۸۰ میلیون مترمکعب، فعلاً متوقف شده است.

در صورت وجود بارندگی‌های کافی و با در نظر گرفتن مصلحت‌های حوضه آبریز مبدا می‌توان نسبت به انتقال آب مازاد اقدام کرد و حقابه مورد انتقال هر ساله توسط شورای عالی آب و با توجه به بارشهای سالانه تعیین شود. در این میان، مشارکت ذینفعان حوضه آبریز مبدأ می‌تواند سبب شفافیت و آگاه‌سازی مردم محلی شود.

لزوم توسعه روش‌های آبخیزداری

یکی از مهمترین عملیات‌های که می‌توان در هنگام بروز کاهش بارشها در پیش گرفت، توسعه روش‌های آبخیزداری است. استفاده از روش‌های آبخیزداری می‌تواند در هنگام بارش‌های فراوان از بروز روان‌آب و سیلاب جلوگیری کرده و سبب هدایت سیلاب به آبخوان‌ها شود و در مواقع کم آبی مورد بهره برداری قرار بگیرد.

این عملیات برای استان خوزستان که سابقه سیل‌های بزرگ را دارد، علاوه بر مواقع خشکسالی و کم ابی، در مواقع سیل نیز از بسیاری خسارات و صدمات جلوگیری می‌کند. موضوعی که متأسفانه آنگونه که باید، مورد توجه قرار نگرفته است.

سهل انگاری جهادکشاورزی در ترویج الگوی کشت مناسب

دلیل سومی که می‌توان از آن به عنوان دلایل ایجاد تنش آبی در استان خوزستان نام برد الگوی کشت نادرست در خوزستان است. به گفته مسئولین محیط زیستی استان با وجود اینکه امسال کشت شلتوک برنج ممنوع اعلام شده بود ولی این کشت در حد وسیعی انجام شد و به گفته ایزدیار، مدیرامور آب منطقه‌ای خوزستان، بر اساس تصاویر ماهواره‌ای تا نیمه تیرماه حدود ۷۰ هزار هکتار از اراضی استان زیرکشت برنج قرار گرفته و نیاز آبی این حجم حدود ۲ میلیارد متر مکعب است. یک مقام مسئول در استان خوزستان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر گفت که براساس برآوردهای دقیق انجام شده، اکنون ۸۵ هزار هکتار از اراضی خوزستان زیر کشت برنج قرار دارد که از این میزان، ۱۵ هزار هکتار در شهرهای همجوار کرخه است و موجب شده کشاورزان اقدام به برداشت غیرمجاز از کرخه کنند.

اگرچه وزارت جهادکشاورزی «کنجد» را بعنوان کشت جایگزین به کشاورزان معرفی کرده اما برای ترویج این الگوی کشت اقدام مؤثری صورت نگرفته است و بیشتر کشاورزان ترجیح می‌دهند به کشت برنج که سود بالایی دارد ادامه دهند. بیمه ضعیف محصولات کشاورزی و دام‌ها و عدم پرداخت «خسارت نکاشت» نیز دو عامل مهم دیگری است که موجب شده کشاورزان از چارچوب‌هایی که جهادکشاورزی استان برای کشت محصولات کشاورزی ارائه می‌دهد، تبعیت نکنند. این در حالی است که جبران مؤثر خسارات کشاورزان و دامداران می‌تواند منجر به همکاری بیشتر آنها با چارچوب‌های اعلامی و ابلاغی شود.

نفت؛ مهمان ناخوانده هورالعظیم

همانگونه که بسیاری از فعالان محیط زیست مطرح می‌کنند، نقش شرکتهای نفتی در بروز و تشدید چالش‌های زیست محیطی در خوزستان بویژه در تالاب هورالعظیم را نمی‌توان نادیده گرفت. شرکتهای نفتی فعال در محدوده تالاب هورالعظیم مانع از آبگیری بخشهایی از این تالاب شده اند. به گفته سید عادل علاء، معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، پیمانکاران شرکت نفت ۷۰ درصد تالاب را تخریب کرده اند و برای اینکه به تأسیسات نفتی آسیب نرسد، مخازن ۳، ۴ و ۵ تالاب برای فعالیت میدان‌های نفتی خشک نگه داشته شد و اجازه ورود آب به این قسمت‌ها داده نشد. براین اساس و با توجه به اینکه معیشت و سلامت مردم منطقه به این تالاب وابسته است لازم است که مسئولین مربوطه بر گسترش میادین نفتی در محدوده هورالعظیم نظارت بیشتری داشته باشند.

افزایش بی‌سابقه خروجی سد کرخه: مسکّنی با عوارض بالا

دیروز مدیر دفتر برنامه‌ریزی مخازن سدها و رودخانه‌های سازمان آب و برق خوزستان اعلام کرد از بامداد روز یکشنبه دبی خروجی سد کرخه به ۱۶۰ متر مکعب بر ثانیه و همچنین خروجی سد دز نیز به ۱۴۰ متر مکعب بر ثانیه افزایش یافته است.

با توجه به اینکه ظرفیت سد کرخه نزدیک به ۶ میلیارد متر مکعب است و درحال حاضر تقریباً ۶۲ درصد سد خالی است، در صورتی که پیش‌بینی‌های هواشناسی درست باشد شاهد اتفاقات به مراتب بدتری در پاییز سال جاری خواهیم بود.

به گفته کارشناسان با توجه به احتمال کاهش بارش‌ها در پاییز پیش‌رو بالاست و این افزایش بی‌سابقه خروجی سد می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری را وارد کند و بهتر است مسئولین به جای ارائه مسکّن‌های کوتاه‌مدت به فکر ارائه راهکارهای اساسی باشند.

راه حل چیست؟

براساس آنچه گفته شد، بنظر می‌رسد علیرغم ضعف در مدیریت منابع ابی در خوزستان و کل کشور، سال منتهی به ۱۴۰۰ یکی از سالهای نسبتاً خشک در فلات ایران بوده است. در این میان، منابع آبی خوزستان که از استان‌های همجوار سرازیر می‌شود به دلیل شرایط نسبتاً خشک، شاهد افت شدید نزولات جوی و نهایتاً کاهش منابع آبی در منطقه بوده است. بنابراین در کنار ضعف مدیریت منابع آبی، نمی‌توان از نقش خشکسالی امسال در بروز چالش کم آبی در خوزستان چشم پوشی کرد.

از آنجا که کشور ما در کمربند خشک و نیمه خشک قرار دارد، نمی‌توان گفت طی سال آینده چه اتفاقی خواهد افتاد. بنابراین لازم است نسبت به ایجاد یک سیستم مدیریت جامع و یکپارچه مدیریت منابع آبی اقدام کرد؛ این اقدام می‌تواند اصلی‌ترین راه برای ایجاد یک نظام صحیح حکمرانی آب در بلند مدت باشد. در کنار آن توسعه روش‌های آبخیزداری، توسعه آبیاری‌های نوین و بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب، نظارت بر گسترش میادین نفتی محدوده تالاب هورالعظیم، پرداخت به موقع و دقیق حقابه تعیین شده تالاب، بررسی کشت‌های مقاوم به خشکسالی، حمایت از تعاونیها و نهادهای مردم نهاد کشاورزی و بیمه محصولات کشاورزی می‌تواند بعنوان راهکارهای اساسی برای کم کردن صدمات مردم و کشاورزان منطقه در دستور کار دستگاه‌های ذیربط قرار بگیرد. راهکارهایی که پیگیری برای عملیاتی شدن آنها باید بعنوان مطالبه دائمی از دولت در دستور کار رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گیرد که مبادا به محض افتادن آب‌ها از آسیاب، تا بروز بحران بعدی بدست فراموشی سپرده شود.