خبرگزاری مهر - گروه دین و آیین- فاطمه علی آبادی: «چراغ» یکی از برنامههای تلویزیونی است که در حوزه عفاف و حجاب تولید و پخش شد. این برنامه تلویزیونی روی آنتن شبکه ۵ سیما میرفت و با حضور کارشناسان یکی از چالشهای موجود در مساله عفاف و حجاب را مورد بررسی قرار میداد. با توجه به اهمیت مسئله حجاب و لزوم بررسی این برنامه، به عنوان یکی از اقدامات صداوسیمای جمهوری اسلامی برای ترویج مسئله حجاب، در میزگردی پیرامون «چراغ» با عوامل برنامه به گفتگو نشستیم.
این میزگرد با حضور مصطفی هیودی تهیه کننده، حسن وزیری سردبیر، نعیمه اسلاملو نویسنده و المیرا سماواتی مجری برنامه در خبرگزاری مهر برگزار شد، که حاصل آن را در ادامه میخوانید:
* تولید این برنامه به پیشنهاد خودتان بود یا از طرف صداوسیما پیشنهاد شد؟
هیودی: همزمان با فرا رسیدن هفته عفاف و حجاب، شبکه ۵ سیما درخواست کرد تا برنامهای در این حوزه تولید شود بر همین اساس با حمایت گروه اجتماعی سیما تولید برنامه چراغ کلید خورد اما پس از تولید به این نتیجه رسیدیم که این برنامه تلویزیونی تا سه فصل تولید و پخش شود.
*در تهیه این برنامه با چه مشکلاتی مواجه بودید؟
هیودی: فصل سوم برنامه چراغ هر هفته در دو قسمت چالشهای موجودی که مردم در حوزه عفاف و حجاب با آن مواجه هستند را مورد ارزیابی و بررسی قرار میداد؛ بر همین اساس نخستین اقدام در تهیه این برنامه چالشی تلویزیونی حضور در اجتماع و پرسش از اقشار مختلف مردم بود تا مشخص شود مردم در طیف و گروهای مختلف با چه چالشهایی در حوزه عفاف و حجاب مواجه هستند؛ انجام این کار بسیار دشوار و سخت بود.
*مخاطبان فصل سوم بیشتر از کدام قشر بودند و از نظر محتوایی فصل سوم را در مقایسه با فصل اول و دوم چگونه ارزیابی میکنید؟
هیودی: مخاطبان اصلی برنامه فصل سوم را بیشتر قشر خاکستری تشکیل میدادند و از نظر محتوایی نیز میتوان گفت این فصل نسبت به دو فصل قبل رو به جلو و مطلوب بوده است.
*رویکرد محتوایی فصل سوم با دو فصل دیگر چه تفاوتی داشت؟
وزیری: در زمان پخش فصل اول و دوم بحث مسیح علی نژاد بسیار داغ بود و روایت سازی و کنشگری در حوزه عفاف و حجاب به شدت از سوی مخالفان صورت میگرفت در حالی که از سوی متدینین و مذهبیها روایتگری در مقابله با هجمه دشمن صورت نمیگرفت و اگر هم انجام میشد رسانهای نمیشد که به آن ضریب داده شود بر همین اساس به این نتیجه رسیدیم که این بخش از کار زمین مانده که جامعه به شدت نیازمند آن است را به عهده بگیریم. از این رو فصل اول و دوم به این موضوع پرداخته شد فعالانی که در حوزه عفاف و حجاب فعالیت میکنند را شناسایی و در خصوص فعالیتهایشان با آنان به بحث و گفتگو بپردازیم تا حداقل فعالیتهای آنان تبیین و ماندگار شود.
اما در فصل سوم تصمیم گرفته شد یک پله جلوتر گام برداریم تا برنامه مخاطبان بیشتری را در بر بگیرد. بر همین اساس فارغ از اینکه بگوییم حجاب یک قانون و حکم الهی است و دیگر اینکه چگونه میتوان با بدنه جامعه ارتباط بیشتر و بهتری برقرار کرد. آمدیم و به بیان منافع و معنای حجاب اینکه رعایت و عدم رعایت آن برای بانوان چه مضرات و فوائدی خواهد داشت، پرداختیم. از این رو فصل سوم ادبیاتش آن ادبیات حکومت جمهوری اسلامی ایران و یا ادبیات درون دینی نبود بلکه یک ادبیات برون دینی و عامه پسند محسوب میشد طوری که هر کس بخواهد محتوای این برنامه را منطقی و عقلی بررسی کند به ضرورت حجاب دست مییابد برای همین دایره مخاطبان فصل سوم برنامه تلویزیونی چراغ بیشتر از دو فصل دیگر بود و به نوعی میتوان گفت در این برنامه گفتمان عفاف و حجاب تغییر کرد.
بر همین اساس برای آنکه بتوانیم مخاطبان را از خوش خیالی و ساده انگاری مساله خارج کنیم از نظرات اقشار مختلف جامعه بهره ببریم به سراغ کارشناسانی مانند مددکاران اجتماعی، مشاوران، قاضیان و وکلا رفتیم که با آسیبهای این حوزه درگیر هستند.
*انتخاب مهمانان به چه صورت انجام شد؟
وزیری: در انتخاب و گزینش مهمانان برنامه باید دو بُعد مورد توجه قرار میگرفت ابتدا اینکه افرادی کارکشته و با سابقه باشند و دیگر خودشان به مساله حجاب معتقد بوده و بتوان به آنان اعتماد کرد.
* با توجه به حجم مطلبی که در برنامه ارائه میشد بفرمائید محتوا چگونه تولید شده است؟
اسلاملو: برنامه محتوا تولید نمیکرد بلکه کارشناسان به گونهای هدایت میشدند که محتوای مد نظر برنامه را ارائه دهند. البته لازم به تاکید است در فصل اول و دوم برنامه چراغ همه مهمانان دعوت شده کارشناسان عرصه عفاف و حجاب بودند اما کارشناسان فصل سوم چراغ افرادی بودند که با درد مردم روبرو بودند از این رو در این برنامه تصمیم گرفته شد تا مساله عفاف و حجاب را از زاویه درد مردم مورد بحث و بررسی قرار دهد.
یکی از چالشهایی که امروز در حوزه عفاف و حجاب مطرح میشود آن است که گفته میشود درد امروز مردم مسائل اقتصادی است حجاب کجای درد مردم را رفع میکند؛ در حالی که درد همین جا است و کسانی که این سخن را میگویند متوجه عمق این قضیه نیستند. برای همین تصمیم گرفتیم به سراغ بانوانی برویم که از نزدیک با درد مردم مواجه هستند. بنابراین محتوا باید از طریق این افراد بیان میشد. بر این اساس کارشناسانی که حرف برای گفتن داشتند انتخاب و افرادی که کلیشهای صحبت میکردند حذف شدند چرا که هدف برنامه چراغ ایجاد یک گفتمان تأثیرگذار در جامعه بود.
هدف چراغ این بود که کارشناسان بگویند عفاف و حجاب کجای زندگی بانوان است و قصد این برنامه آن نبود که صحبتهای شعاری و کلیشهای گفته شود.
*به نظر میرسد این برنامه بیشتر هدفش این بوده که به بانوان محجبه آموزش دهد چطور میتوانند به پاسخ سوالات و شبهات خود برسند و در تبیین مساله حجاب، در بیان اینکه جامعه با چه مشکلاتی در این حوزه روبرو است ناتوان بوده است.
اسلاملو: خیر. چنین برداشتی نمیتوان از فصل سوم چراغ داشت. شاید از میان مباحث مطرح شده شبهاتی نیز پاسخ داده میشد اما چنین نبود که این برنامه آموزشی برای یافتن پاسخ به شبهات و سوالات بانوان محجبه باشد چرا که مخاطبان فصل سوم برعکس فصل اول و دوم که تنها قشر سفید بودند، اقشار دیگر جامعه تشکیل میدادند.
در این فصل به آسیبهایی که نتیجه عدم رعایت حریم بین زن و مرد در محیط کار و اجتماع است، پرداخته شد. در این برنامه مشخص میشد که بیشترین قربانیان این آسیبها بانوان هستند. با توجه به پیامکهایی که به برنامه ارسال میشد بسیاری از بانوان اذعان داشتند که با این آسیبها مواجه شدند و این پیامکها بیانگر آن بود که برنامه چراغ از قشر سفید عبور کرده و مورد توجه عموم جامعه قرار گرفته است هر چند که غیر مستقیم نیز به بانوان محجبه آموزش داده میشد تا در جامعه چه پاسخی به شبهات داشته باشند.
*روزی که یک مجری قبول میکند در یک برنامه چالشی آن هم با موضوع عفاف و حجاب نقش ایفا کند قطعاً میداند که در این مسیر با دیدگاهها، نظرات، چالشها و انتقادات فراوانی روبرو خواهد شد از مشکلاتی که در این مدت با آن مواجه بودید برای ما بگویید؟
سماواتی: بنده خود به امر حجاب معتقد هستم و با توجه به اینکه میدانستم هجمههای زیادی نسبت به حجاب وجود دارد با باوری که خود به این امر الهی داشتم قبول کردم در این برنامه ایفای نقش کنم.
*این برنامه تا چه میزان توانست پاسخگوی سوالات خودتان باشد؟
سماواتی: کارشناسانی که در فصل اول شرکت کردند تجربیات خیلی خوبی داشتند، در فصل دوم شبهات بسیار خوب پاسخ داده میشد و در فصل سوم راحت میشد پاسخ سوالات چالشی را کسب کرد، بنده نیز در جایگاه مجری دستم باز بود تا کارشناسان را به چالش کشیده و بسیاری از پرسشهای چالشی که جامعه با آن درگیر است را مطرح کنم. مطالب و آسیبهایی که در چراغ مطرح میشد در زندگی روزمره امروزی بسیار عادی شده تا جایی که بعضاً از کنار آن راحت عبور میکنیم. بر این اساس میتوان گفت در فصل سوم علاوه بر اینکه اطلاعات خودم افزایش یافت بلکه افق نگاهم به مساله حجاب نیز وسیعتر گذشته شد.
*شما یک صفحه پرطرفدار دارید؛ با ورود به این برنامه با چه چالشهایی مواجه شدید؟
سماواتی: انتظارم این بود که با چالشهای منفی بسیاری مواجه شوم ولی جالب بود که این اتفاق نیافتاد و برعکس انتظاراتی بود که پیش بینی میکردم.
*دلیلش را چه میدانید؟
سماواتی: شاید یکی از مهمترین دلایلش این بود که مخاطب وقتی مرا در برنامه چراغ میدید به همان صورت نیز در فضای مجازی و جامعه مشاهدهام میکرد. به نظرم نقطه آسیب در آنجا است که مخاطبان مجری را در برنامه به صورتی و در مکانهای دیگر به صورتهای دیگر مشاهده کنند از این رو میتوان گفت عدم تفاوت بین خود واقعی و مجریگری ام بود که باعث شد با چالشهای جدی روبرو نشوم. هر چند پیامکهایی با لحنهای تند و زننده دریافت میکردم.
*اغلب مهمانان چراغ، بانوانی بودند که پوشش چادر داشتند در حالی که خود شما به عنوان مجری متفاوت بودید.
سماواتی: به عقیده بنده این نقطه عطف برنامه چراغ بود که آن را یک اتفاق هوشمندانه و زیرکانه میدانم.
هیودی: هدف ما از اینکه یک مجری مانتویی انتخاب کردیم این بود که آن دسته از بانوان جامعه که چادری نیستند اما پوشش معقول، منطقی و شرعی دارند را از سبد خود دور نریزیم و به جامعه چنین القا نکنیم زنی که چادری نیست در زمره بدحجابها قرار میگیرد. بنابراین اگر در برنامه چراغ به مساله حجاب پرداخته شده صرفاً این نبوده که چادر را به عنوان حجاب معرفی کند از این رو میتوان گفت مهمترین دستاورد این برنامه آن بود که به جامعه بفهماند تنها افراد چادری در زمره افراد محجبه قرار نمیگیرند بلکه بسیاری از زنان مانتویی هستند که میتوان آنان را محجبه دانست.
اسلاملو: بیشترین بحثهایی که در مساله حجاب وجود دارد تعصبات من درآوردی است یعنی بحثهایی که در آیات و روایات بیان نشده که بتوان بر اساس آن صحبت کرد. بعضاً در برنامهها دیده میشود که برخی مجریان به صورت سفارشی چادر بر سر دارند اما مجری برنامه چراغ که بانویی مانتویی و محجبه است یک اتفاق خوب بود که نشان داد میتوان بدون چادر هم محجبه بود. در اصل چراغ میخواست این مرز چادری و مانتویی بودن را بشکند و حجابی را که خداوند آن را مطرح کرده بیان کند.
مجری برنامه چراغ که بانویی مانتویی و محجبه است یک اتفاق خوب بود که نشان داد میتوان بدون چادر هم محجبه بود. در اصل چراغ میخواست این مرز چادری و مانتویی بودن را بشکند و حجابی را که خداوند آن را مطرح کرده بیان کند
سماواتی: بحث انتخاب لباس بسیار مهم بود اینکه چه رنگها و طرحهایی انتخاب شود و شکل و ظاهری چگونه باشد. فصل اول برنامه احساس کردم میتوانم در این برنامه صاحب سبک باشم و از لباسهایی که پوشش مناسب دارد و با عرف جامعه مشکلی ندارد بهره ببرم برای همین در انتخاب پوشش ابتدا به سراغ مانتوهای گشاد بلند عبایی شکل رفتم. این نوع مانتوها در پوشش مجریان خانم نیست ولی جالب بود که بعد از دیده شدن این سبک پوشش در برنامه چراغ شاهد افزایش این نوع پوشش در قالب مانتوهای عربی و روسریهای بلند در جامعه بودم که هیچ تفاوتی با چادر نداشت.
وزیری: این یک باور غلط است که هر زمان در رسانه ملی بخواهیم حرف از حجاب بزنیم باید مجری آن چادری باشد؛ لازم بود این باور شکسته شود. البته چراغ در این زمینه هزینههای زیادی داد و بارها مورد انتقاد قرار گرفت اما با حمایت شبکه راهی در این زمینه در صدا و سیما باز شد.
* موضوعات و سیر محتوایی چگونه و با چه ساز و کارهایی تعیین میشد؟
وزیری: سراغ مهمانان برنامه که میرفتیم مناسب با موضوعات برنامه سوژه معرفی میکردند شاید دو برابر قسمتهای برنامه با کارشناسان مختلف دیدار و گفتگو داشتیم که تعدادی خودشان نمیپذیرفتند و تعدادی هم در سیر محتوایی برنامه ریزش پیدا میکردند زیرا آنچه مهمان قرار بود در برنامه مطرح کنند به صورت صوتی دریافت و مورد بررسی قرار میگرفت. بنابراین عصاره گیری و صحبتهای ناب مشخص میشد. در همین روند سوالات مجری نیز آماده و به ایشان داده میشد. لازم به ذکر است خود مجری برنامه دو برابر سوالات را خودش طراحی میکرد و در جایگاه مخاطب از مهمان برنامه میپرسید از این رو میتوان گفت محتوای برنامه به گونهای بود که آنچه بین کارشناس و مجری اتفاق میافتاد حرفهای کارشناسان و سخنان خود مجری باشد. این برنامه پشتوانه پژوهشی، پشتوانه تجربی و… داشت.
*با بررسی چالشها و نظرسنجیهایی که در برنامه چراغ مطرح میشد این تلقی به وجود میآمد که بسیار سوگیرانه بوده و آمار نظرسنجیهایی که در صفحه مجازی برنامه منتشر شده حداقل اشتباهاتی در محاسبه و… داشته است، یعنی این شبهه ایجاد میشود آماری که ارائه شده مطابق با واقعیت نیست.
وزیری: چنین نیست. زمانی که سوالات مطرح و پاسخها دریافت میشود تنها جوابهای باطله حذف شده و مابقی جوابها همه اعلام شده است. در نظرسنجیها بخشی که به سایر مربوط میشود را نیز حذف کردیم اما وقتی دیدیم که این مساله ایجاد شبهه میکند گزینههای دیگر را معیار گرفتیم و مابقی را حذف کردیم.
*به عنوان مثال در یکی از نظرسنجیهای برنامه آمده: توجه افراد به استعدادها و ارزشهای درونی کدام زنان بیشتر است؟ الف) زنانی که پوشش و رفتارهای عفیفانه دارند؟ ب) زنانی که پوششهای بدن نما و رفتارهای محرک و جلب توجه کننده دارند؛ به نظرتان این نوع بیان در سوال و پاسخ نظرسنجی درست و علمی است؟
وزیری: در این نوع طرح سوال ما میخواستیم بگوییم کسانی که مقداری از موهایشان بیرون است جز این قشر قرار نمیگیرند چرا که نمیتوان زنی را که مقداری از موهایش بیرون است با زنی که لباس بدن نما به تن میکند یکی دانست از این رو در طرح این سوال نمیخواستیم این مطلب را القا کنیم که بد حجابها در زمره افرادی که لباس بدن نما میپوشند قرار میگیرند.
این یک باور غلط است که هر زمان در رسانه ملی بخواهیم حرف از حجاب بزنیم باید مجری آن چادری باشد؛ لازم بود این باور شکسته شود
همچنین هر نکتهای که شما میفرمایید سوگیرانه هست قابل بیان است. زمانی که با حرفهای کلی صحبت میشود باید بدانیم که با این حرفها دردی از جامعه درمان نمیشود ما باید کاملاً مشخص و واضح حرف بزنیم امروز دشمن هر کاری که علیه ما انجام میدهد کاملاً مشخص و واضح است و آحاد جامعه آن را درک میکنند. در حالی که ما در بسیاری از مواقع وقتی میخواهیم درباره حجاب صحبت کنیم به قدری حرفها را میپیچانیم و در لفافه سخن میگوئیم که مخاطب متوجه مقصودمان نمیشود از این رو برای اینکه برنامه چراغ بگوید تکلیف جامعه مشخص است پرسشهای خود را در نظرسنجیها بسیار واضح و صریح بیان کرد.
برای مثال، طیفی از جامعه معتقد هستند که جامعه عفاف و حجاب را نمیخواهد و نتیجه این باور را از افراد حاضر در جامعه دریافت میکنند در حالی که نظرسنجی برنامه چراغ این معنا را میرساند که جامعه طالب عفاف و حجاب است و بسیاری از سخنانی که امروز در فضای مجازی شنیده میشود را نمیتوان به عموم جامعه ربط داد. شاید ۱۰ درصد جامعه اعتقاد داشته باشند که جامعه عفاف و حجاب را نمیخواهد اما ۹۰ درصد دیگر چنین نظری ندارند اما به قدری به این ۱۰ درصد پرداخته میشود که حق سایرین ضایع میشود و این تضییع را میتوان در تولید برنامهها و سریالها و… نیز مشاهده کرد.
*در یکی از نظرسنجیها آمده: به نظر شما وضعیت رعایت عفاف و حجاب امروز در کشور ما چگونه است؟ الف) وضعیت خوب نیست باید فرهنگ سازی شود، ب) رعایت حجاب در کشور بیش از اندازه است و باید کمتر از این باشد. الان دقیقاً منظور این گزینه دوم چیست؟ منظور از حجاب بیش از اندازه چیست؟
اسلاملو: مقصود از بیش از اندازه همان چیزی است که گفته میشود زیادی روی این مسئله حساس هستیم، با این مدل مواجهه باید مقابله و حتی مبارزه کرد. ما در طراحی چالشها سعی داشتیم که در کوتاهترین جملات مفهوم را برسانیم. میخواستیم مفهوم را درست برسانیم برای همین کارشناسان بسیاری روی آن کار کردند. در طراحی سوال بسیار توجه شد که از مفاهیم غلط اجتناب و به فرهنگ سازی توجه شود.
*برنامه شما یک برنامه گفتگو محور است و با موضوعات شبیه به این برنامههای متعددی تولید شده است، برای جذاب کردن این برنامه چه اقداماتی انجام دادید؟
هیودی: از نظر بصری سعی شد از رنگ آمیزیهای خوبی استفاده شود بر همین اساس دکور فصل سوم فضای گرم و چشم نوازی داشت به گونهای که در گام نخست رنگ و لعاب صحنه مخاطب را جذب میکرد سپس به محتوای برنامه توجه میکرد. مجری نیز به لحاظ ظاهری بسیار با سلیقه و پوشیده بود، همچنین در دکوراسیون فضای برنامه از هنر خطاطی با اشعاری با موضوع عفاف و حجاب بهره برده شده بود.
در دکور همواره سعی شد از دکور مدرن، کلاسیک و با سلیقه و مناسب با موضوع بهره برده شود که بازخورد خوبی بین مخاطبان برنامه داشت و بسیار مثبت بود. همچنین در تیتراژ سعی شد از شعر و موسیقی ویدئویی بهره گرفته شود تا جذابیت بصری افزایش یابد.
*اگر بخواهیم مخاطبان برنامه چراغ را برشمریم مخاطبان چه کسانی هستند؟
هیدوی: فصل یک و دو هدفش این بود که مخاطب سفید را امیدوار کند و در این فضا نگاه دارد به هر حال جنگ است و باید مراقب بود این قشر دلسرد نشود اما فصل سوم به سمت چالشی بودن پیش رفت تا قشر خاکستری و حتی سیاه را نیز به این بحث وارد کرده و آنان را به پذیرش و رد مباحث و همچنین ارائه نظراتشان تشویق کند.
*برای تبلیغ برنامه چه اقداماتی صورت گرفت؟
وزیری: ابتدا برای تبلیغ برنامه فصل سوم چراغ اقدام به تولید تیزر کردیم و همچنین در خبرگزاریها، فضای مجازی و شبکههای اجتماعی نیز تبلیغ شد.
اسلاملو: چنین برنامهای جای داشت که از طریق دیگر بخشهای رسانه ملی تبلیغ شود اما قوانین درون سازمانی اجازه این امر را نداد.
*آیا در تولید این برنامه سازمانها و نهادهای مرتبط با امر حجاب به شما کمک کردند؟
اسلاملو: با توجه به اینکه برنامه چراغ با بعضی مشکلات دست به گریبان بود و از سوی دیگر پیغام میرسید که متولیان عفاف و حجاب صدا و سیما دنبال ایده خوب است و پول خوبی هم در این زمینه پرداخت میکند اما توجهی به این برنامه نمیشد.
هیودی: به طور کلی متأسفانه در تولید این برنامه حمایتها بسیار اندک بود حتی بعضی دوستان سرزنش میکردند چرا این کار را قبول کردید؟ حتی برخی که تصور میکردیم با ما همسو هستند اقدام به سنگ اندازی میکردند طوری که در بسیاری اوقات احساس سرخوردگی به ما دست میداد.
*اما به نظر میرسید چراغ سعی داشته بیشتر شبهات سایتها و رسانههای غربی که در عرصه عفاف و حجاب مطرح میکند را پاسخ دهد؟
اسلاملو: هدف از چالش در برنامه چراغ به رخ کشیدن کارکردهای عفاف و حجاب در جامعه بود. حتی متدینین انقلابی اذعان داشتند که این برنامه فایدهای نخواهد داشت و باور نداشتند که اگر از مردم سوال خوب پرسیده شود پاسخ خوب دریافت خواهند کرد. در طراحی چالشها همه تلاش برنامه این بود که اعتقاد به حجاب به مخاطب تحمیل نشود بلکه آن از ذهن خود مخاطب تولید شود که این امر با طراحی سوالات خوب محقق میشد و ثمره آن در گزارشهای مردمی مشاهده میشود.
*آیا فکر نمیکنید با توجه به تخصصی و چالشی بودن موضوع برنامه حضور توأمان موافقان و مخالفان ضروری بوده و جایشان خالی است؟
وزیری: دیداری که جمعی از فعالان حجاب دی ماه ۹۷ با رهبری داشتند مقام معظم رهبری فرمودند من مساله حجاب را کنار مسالههای مهم دیگر قرار نمیدهم چرا که این مساله را بالاتر میبینم؛ رهبر معظم انقلاب با آن نگاه کلان مساله حجاب را بالاتر از مسائل مهم کشور میدانند، حتی وقتی به دشمن نیز نگاه میکنیم حجاب را بالاتر از مسائل مهم دیگر قرار میدهد. ما منعی در فرم چالشی بودن برنامه نداشتیم اما برخی اقتضائات که در صدا و سیما وجود دارد محدودیتهایی را برای ما ایجاد میکرد که مجبور بودیم به آن احترام بگذاریم.
نظر شما