یک شهر گمشده به نام کرج/شهری با دروازه ای مستحکم

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ در نوشته‌های جغرافیایی اسلامی از سه محل در ایالت جبال به نام کرج یاد شده یکی در حوالی تهران که امروز نیز پا بر جای است. یکی کرج رودآورد که در حوالی تویسرکان فعلی قرار دارد. یکی هم کرج ابودلف که بر سر موقعیت قرارگیری آن بحث است. اطلاعات دقیقی از این شهر نیست اما شواهدی هست که نشان می‌دهد که این منطقه دستخوش تغییراتی شده است به ویژه حمله اعراب که آسیب‌های جدی به آن زد.

کرج ابودلف از شهرهای باستانی و مهم ناحیه ایران مرکزی بوده که براساس نقشه‌های جغرافیایی بر سر راه اصلی همدان به اصفهان و تقریباً در میانه آن واقع شده بود. درباره این شهر اطلاعات دقیقی وجود ندارد. اما احتمالاً کرج در دوره پیش از اسلام شهری آباد بود ولی بعدها دچار رکود شد. یک بار نیز به همت خاندان ابودلف عجلی بازسازی شد. این شهر از قرن هشتم هجری به بعد در هیچیک از آثار تاریخی و جغرافیایی نامی از آن به میان نیامده است.

به نحوی که امروزه محل دقیق آن را نمی‌توان مشخص کرد. تنها اثری که درباره تاریخ این شهر مطلبی دارد، رساله‌ای است که محمد حسن خان اعتماد السلطنه در سال ۱۳۰۵ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار نوشته است. در این اثر اعتماد السلطنه با استناد به متون تاریخی و جغرافیایی محل شهر کرج را با روستای تازه شهر شده آستانه در جنوب شهر اراک منطبق دانسته است.

شهرت کرج در ابتدای قرن هفتم به داشتن قلعه مستحکمی بود که جلوی دروازه شهر قرار داشته است و گویا آنقدر محکم بوده که می توانسته علاالدین محمد خوارزمشاه را از گزند مغولان حفظ کند. مرحوم علیرضا خزائلی رئیس اسبق مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران در کتابی با عنوان معرفی کرج ابودلف می‌نویسد که در جریان بررسی نسخ خطی کتابخانه ملی ایران به نسخه منحصر به فردی از محمد حسن خان اعتماد السلطنه با عنوان تاریخ آستانه عراق برخورد کرده که در آن محل این شهر با روستای تازه شهر شده آستانه در اراک مطابق داشته است. در بخش دیگری از این کتاب آمده که بعضی‌ها کرج را معرب کره می‌دانند چون در میان اعراب این قسم تعریب متداول بوده است. مانند ساوه که ساوج گفته می‌شود. یاقوت حموی نیز در شرح کرج می‌گوید: اهالی این بلد شهر را کره می‌نامند.

حمد الله مستوفی آدرس این شهر گمشده را بهتر و دقیق‌تر ترسیم می‌کند: کوه راسمند در شمال شهر کرج است و مانند کوه بیستون مشخص است و همانند سنگی سیاه است که به سقف سحاب در آمده است و چشمه‌ای که به خسرو منسوب است در آنجا وجود دارد و در پای آن کوه مزارع کیستو که از مشاهیر مزارع عراق است به طول شش فرسنگ و عرض سه فرسنگ در شمال این کوه است وی دور این کوه را ده فرسنگ محاسبه می‌کند.

یاقوت حموی وحمدالله مستوفی معتقدند که شهر ساروق در امتداد رود خانه کرج و شمال این شهر است و در عین حال ساروق را از توابع همدان محسوب می‌کند که واقعیت هم همین است زیرا هم فراهان و هم ساروق در تاریخ وابسته به همدان یعنی قدیمی ترین شهر ایرانی و مادی بوده است.

غیر از کتاب، مرحوم خزائلی، کتابی نیز با عنوان جغرافیای تاریخی کرج ابودلف نیز توسط مهدی جیریایی در سال ۹۷ منتشر شد. اسماعیل شراهی و حسین صدیقیان نیز کتابی با عنوان سکه‌های طلای عباسی و اغالبه کرج ابودلف نوشته اند. شراهی در سال ۹۴ به عنوان مدیر باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی از آغاز برنامه گمانه زنی باستان شناسی این شهر در آستانه از توابع استان خبر داده و گفته بود که با توجه به آثار و اشیای باستانی که در قالب ظروف سفالی و سنگ قبر و وسایل زیستی در چند دهه اخیر در آستانه کشف شده، مردم این خطه معتقد هستند که شهر کرج ابودلف در این منطقه بوده است و گمانه زنی باستان شناسی مذکور نیز به منظور تشخیص علمی و تأیید یا رد این مدعا است.

در هر حال آنچه اهمیت دارد، فعالیت‌های باستان شناسی است که باید در این باره انجام گیرد تا بتوان به هویت بیشتر این شهر پنهان شده دست پیدا کرد.