سفری به آفریقای کوچک، مصر و آبشار پونه‌زار در اصفهان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: استان اصفهان با وسعت بیش از ۱۰ میلیون هکتار، دارای زیست بوم‌های مختلف و تنوع قابل توجهی از گونه‌های گیاهی و جانوری است و وجود شبکه‌ای از مناطق حفاظت شده در آن ضامن تداوم حیات برای زیستمندان مختلف است.

این استان دارای چهار پهنه اقلیم گردشگری مجزا است و به لحاظ موقعیت جغرافیایی، شرایط خاص فرهنگی، تنوع گونه‌ای و عرصه‌های حفاظت شده، جمعیت قابل توجهی از گونه‌های حیات وحش را در خود جا داده و از این حیث جایگاه نخست کشور را به خود اختصاص داده است.

تاکنون ۴۸۴ گونه مهره‌دار شامل ۶۲ گونه پستاندار، ۲۹۶ گونه پرنده، ۴۰ گونه خزنده، ۸ گونه دوزیست، ۴۱ گونه ماهی و بیش از ۲ هزار گونه گیاهی دارویی و کمیاب در استان اصفهان شناسایی شده است. کل و بز وحشی، قوچ و میش اصفهان، آهوی ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، دوپای ایرانی، گربه شنی، هوبره و زاغ بور از گونه‌های شاخص و خاص استان است.

هشت گربه‌سان کشور شامل پلنگ، یوزپلنگ، کاراکال، گربه وحشی، گربه شنی، سیاه گوش، گربه جنگلی و گربه پالاس در استان اصفهان وجود دارد که چنین ویژگی‌ها از لحاظ تنوع زیستی جایگاهی بسیار حائز اهمیت در کمک به حفظ میراث طبیعی جهانی محسوب می‌شود.

شمال و شرق اصفهان که مناطق گرمسیر استان هستند بهشت گونه‌های کمیاب گربه‌سان ایران به شمار می‌رود گستره حیات کاراکال، پلنگ، گربه پالاس و گربه شنی از پناهگاه حیات وحش عباس آباد نائین گرفته تا منطقه حفاظت شده قمصر و بزرک و پناهگاه حیات وحش یخاب به پارک ملی کویر پیوند می‌خورد.

یخاب؛ آفریقایی کوچک در قلب ایران

برغم آنکه تاکنون برای گردشگری با رویکرد اکوتوریسم در مناطق چهارگانه محیط‌زیست اصفهان برنامه‌ای وجود نداشته اما کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که پناهگاه حیات وحش یخاب یکی از آماده‌ترین مناطق برای گردشگری حیات وحش، «Incoming» یا تورهای ورودی برای گردشگران خارجی و بوم گردی است و این در حالی است که بسیاری از مناطق حفاظت شده کشور بستر مناسبی برای اکوتوریسم ندارند.

منطقه شکار ممنوع یخاب در شهرستان آران و بیدگل در شمال شرق استان اصفهان اسفند ۱۳۹۵ با تصویب شورای عالی حفاظت محیط زیست به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت. این پهنه ۲۷۱ هزار هکتاری جلوه‌ای از تلاقی کویر و کوهستان، چشمه‌های آب خنک، تپه ماسه‌های روان و جنگل است و از شمال با پارک ملی کویر و دریاچه نمک قم هم مرز است،

یخاب را کارشناسان، از لحاظ تنوع زیستی به آفریقای کوچک تشبیه‌اش می‌کنند زیرا مامن گونه‌های کمیاب حیات وحش و رویشگاه گونه‌های گیاهی نادر است.

نتایج ۲۴ بازدید میدانی کارشناسان در مدت ۲ سال اخیر در پناهگاه یخاب حاکی از وجود بیش از ۱۰۰ گونه پرنده، ۲۲ گونه پستاندار و ۲۰ گونه خزنده شناسایی است. پناهگاه حیات وحش یخاب در مجاورت مناطق حفاظت شده خارو و کوه بزرگی، گذرگاه گونه‌های پستاندار مانند پلنگ، یوز آسیایی، جِبیر، گور ایرانی و انواع گربه سانان است و از هشت گونه گربه‌سان ایران، پنج گونه گربه شنی، پلنگ، یوزپلنگ آسیایی، گربه وحشی و کاراکال مشاهده شده است و از این رو کارشناسان یخاب را آفریقای کوچک نامیده‌اند.

«ریگ بلند» و «دماغه پونک» و کویر ابوزیدآباد که در جنوب منطقه قرار دارند هدف و مقصد گردشگری است و همواره به ویژه در ایام تعطیلات و آخر هفته‌ها مملو از گردشگرانی است که کمپ دارند.

منطقه ریگ بلند فون خزندگان ارزشمند است و در در تور خزندگان که با مؤسسه خزنده شناسی ایرانیان دو سال پیش برگزار شد بیش از ۲۰ گونه خزنده در محدوده تپه‌های ماسه‌ای ریگ بلند از جمله انواع مارها مانند «کورمال تاتاری» و بزمجه مشاهده و مستند نگاری شد.‌

پیوند کوه و صحرا در قلب کویر

پناهگاه حیات وحش عباس آباد با وسعت ۳۲۰ هزار هکتار در شرق استان اصفهان و در حوزه شهرستان‌های نائین و خوروبیابانک واقع شده است. مرز غربی این منطقه از کیلومتر ۹۰ جاده نائین- چوپانان آغاز و به سمت شرق ادامه یافته تا کلوت دوشاخ بیاضه ادامه می‌یابد.

این منطقه مشتمل بر دشت‌ها و سلسله کوه‌های به هم پیوسته بوده که یک زیستگاه بکر را در قلب کویر برای انواع گونه‌های گیاهی و جانوری فراهم آورده است. این منطقه یکی از با ارزش‌ترین زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی است و تاکنون ۱۵۳ گونه گیاهی و بیش از ۱۲۴ گونه جانوری در این منطقه شناسایی شده است.

کوهستان‌های ییلاقی کویر، چشم اندازهای زیبای کویری، ذخایر جنگلی بادام کوهی، انجیر وحشی، بنه، تنگرس، تاغ، قیچ و گز از جاذبه‌های اکوتوریستی پناهگاه حیات وحش عباس آباد به شمار می‌روند.

روستاهای بازیاب، خنج و کبودان با جمعیتی در مجموع ۸۴ نفر در داخل منطقه و روستاهای چوپانان، بیاضه، ایراج، هفتومان و حسین آباد در مجموع با ۲۴۵۷ نفر جمعیت در امتداد مرز منطقه با فعالیت‌های کشاورزی سنتی، قالی بافی، دامداری و مشاغل خدماتی مراکز انسانی تأثیر گذار بر منطقه محسوب می‌شود.

پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد نائین با طبیعتی بسیار متنوع و کم نظیر همیشه مورد توجه جهانیان بوده و این منطقه در حال حاضر میراث زیست محیطی ملی و جهانی است. این منطقه یکی از غنی‌ترین و ارزشمندترین مجموعه‌های گربه‌سانان و سگ‌سانان کشور را در خود جای داده است به‌طوری‌که از هشت گربه سان کنونی کشور شش گونه (پلنگ، یوزپلنگ، گربه شنی، گربه وحشی، کاراکال و گربه پالاس) و از شش گونه سگ‌سان کشور پنج گونه (گرگ، شغال، شاه روباه، روباه شنی، و روباه معمولی) در این منطقه حضور دارند.‌

رمل‌های ماسه‌ای؛ شگفتی پر رمز و راز خور

منطقه شکار ممنوع کلاته با وسعت بیش از ۱۳۳ هزار هکتار در شمال شرق شهرستان خوروبیابانک قرار دارد.وجود روستاهای کویریِ هدف گردشگری از جمله فرحزاد، مصر، گرمه و عروسان در این منطقه و همچنین تپه‌های ماسه‌ای انبوه و وجود طبیعت بکر و چشم اندازهای زیبای کویری باعث جذب گردشگران زیادی در فصول مناسب سال به این خطه شده است.

روستای مصر را می‌توان پایتخت گردشگری در کویر ایران نامید. رمل‌های ماسه‌ای وسیع و زیبای کویر مرکزی ایران را می‌توان در پیرامون روستای مصر مشاهده کرد. گردشگران زیادی از تهران و اصفهان و سایر شهرها و نیز گردشگران خارجی برای دیدار از زیبایی‌های کویر و رمل‌های شنی کویر به روستای مصر می آیند.

پدیده‌های طبیعی دیگری نیز در پیرامون روستای مصر به جذابیت طبیعی این منطقه افزوده است، مانند آبراهه‌ای در دل رمل‌های شنی که موجب ایجاد نیزارهایی در دل ماسه‌ها در شش کیلومتری شرق روستای مصر شده است.

اقلیم این منطقه گرم و خشک بیابانی است و تعدادی چشمه، رودخانه فصلی و آب انبار و آبشخورهای بتونی در این منطقه وجود دارد. با توجه به اقلیم منطقه، دشت‌ها و تاغزارهای انبوه که از ذخایر ارزشمند ایران و تورانی است به چشم می‌خورد. در نواحی مرتفع‌تر نیز گونه‌هایی چون بادام و پسته کوهی، تاغ، درمنه، شور، تارون، گز، آنغوزه و ریواس را می‌توان مشاهده کرد.

با توجه به تنوع زیستگاهی حاکم بر مناطق کویری و به ویژه این منطقه، طیف گسترده و متنوعی از حیات وحش شامل پستاندار، پرنده و خزنده را می‌توان در این محدوده مشاهده کرد. پستاندارانی نظیر قوچ و میش، کل و بز، جبیر، کاراکال، گربه شنی، گربه وحشی، روباه شنی و پرندگان از قبیل کبک، تیهو، انواع کوکر، عقاب طلایی و سایر پرندگان شکاری و خزندگانی چون بزمجه بیابانی، آگامای صخره‌ای، مار شاخدار و گرزه مار در این منطقه پراکنش دارند.

قمیشلو؛ قدیمی‌ترین منطقه حفاظت شده جهان

پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو با وسعتی بالغ بر ۱۱۳ هزار هکتار در ۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان قرار دارد. این منطقه استپی با حیات وحش غنی در میان شهرهای شاهین‌شهر و خمینی شهر، در شرق شهرهای نجف‌آباد و تیران واقع شده و به عنوان ذخیره‌گاه زیستکره در سطح جهانی حائز اهمیت است.

عرصه‌های طبیعی قمیشلو را دشت‌ها، کوه‌ها و تپه ماهورهای متعددی تشکیل می‌دهد. مهمترین ارتفاعات منطقه عمرکوه، موستان، زنگاری، دم زرد، اتابکی، دربند، کپه پلنگ و دم دراز است.

قمیشلو به عنوان یکی از زیست‌بوم‌های نیمه بیابانی در بخش مرکزی ایران با ویژگی‌های اقلیمی و زیستگاهی و زمین ساختی یکی از مناطق بسیار باارزش در ناحیه پالئار کتیک (یکی از هشت منطقه زیست جغرافیایی جهان که قاره اوراسیا و شمال آفریقا را شامل می‌شود) بشمار می‌رود.

از سوی دیگر قمیشلو به دلیل وجود قلعه‌ها و بناهای تاریخی مربوط به دوره قاجار دارای اهمیت تاریخیست، این منطقه یکی از شکارگاه‌های تاریخی ایران بوده که بارها در کتب تاریخی اواخر عصر قاجار از آن به عنوان شکارگاه یاد شده است. اقلیم مناسب این منطقه و وجود جمعیت زیادی از حیات وحش سبب شده بود تا پسر ناصرالدین شاه، قمیشلو را به عنوان یکی از زیستگاه‌های قرق خود برگزیند و در آن قلعه زیبا و معروف قمیشلو را احداث کند. قلعه در کنار باتلاق‌های مملو از نیزار ساخته شد بنابر این نام آن را قلعه قمیشلو (قلعه قرار گرفته در حاشیه نیزارها) نامیدند و شکارگاه اطراف آن نیز قرق قمیشلو نامیده شد. علاوه بر قلعه قمیشلو آثار تاریخی دیگری از جمله قلعه شاه ماهور و قلعه یاور است.

مسعود میرزا پسر بزرگ ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان (ظل السلطان) در این منطقه به شکار می‌پرداخت و آن را تبدیل به شکارگاه اختصاصی خود (قرق) کرده بود و از چرای دام‌ها نیز در آن جلوگیری می‌کرد.

سال ۱۳۴۳ کانون شکار و صید ۳۷ هزار هکتار از زمین‌های منطقه را از شاهزادگان قاجار خرید و حفاظت از قمیشلو آغاز شد. سال ۱۳۵۰ این سی و هفت هزار هکتار و سه منطقه امن آن (رالیاس، کهوک و لاسمیان) تبدیل به پناهگاه حیات وحش حیوانات شد و شکار در آن ممنوع شد.

تلاقی چشمه و کوه در دالانکوه

چشمه‌ها و منابع آبی منطقه حفاظت شده دالانکوه شامل چندین چشمه از جمله مرغاب، دراز، خوانسارک، گیناب، دره دبه، گل بُلاغی، قوچ بُلاغی و منابع آبی متفرقه مزارع اطراف دالانکوه است.

دریاچه سد زاینده رود یکی از زیستگاه‌های آبی مهم در سطح استان اصفهان است که هر ساله تعداد زیادی پرنده مهاجر آبزی و کنارآبزی برای زمستان گذرانی به این ناحیه مهاجرت می‌کنند.

این منطقه با وجود آب و هوای سرد و به نسبت مرطوب، زیستگاه مناسبی برای رشد و پرورش انواع گونه‌های گیاهی است؛ کما یا جاشیر از جمله خوش‌خوراک ترین گیاهان مراتع این ناحیه محسوب می‌شود؛ همچنین گیاهان خشکی پسند بوته‌ای با ساقه کوتاه خاص مناطق مدیترانه‌ای که در ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۴۵۰۰ متر و در زمین‌های سنگی نیز رویش دارند، در ارتفاعات مختلف این ناحیه مشاهده می‌شوند.

آبشار پونه زار ستبله

منطقه ستبله با وسعت حدود ۲۲ هزار هکتار در ۱۶۰ کیلومتری غرب شهر اصفهان و در ۱۰ کیلومتری جنوب محور ارتباطی اصفهان- خرم آباد و ۳۰ کیلومتری غرب شهر داران واقع شده است و براساس تقسیمات سیاسی در شمال شهرستان فریدن، جنوب شهرستان فریدونشهر قرار دارد و از سمت غرب به الیگودرز می‌رسد.

این منطقه برای نخستین بار در سال ۱۳۹۰ به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد. در زمان ظل السلطان حاکم اصفهان در دوره قاجار، از این منطقه به عنوان شکارگاه ییلاقی استفاده می‌شده است.

این منطقه کوهستانی و شامل دره‌های عمیق، تپه ماهورها و کوه‌های صخره‌ای مرتفع است؛ دامنه ارتفاع از ۲۳۵۰ متر تا چهار هزار متر مانند (قله هشتاد تنگ دزدان) متغیر است.
اقلیم این منطقه، کوهستانی معتدل است. وجود چشم اندازهای زیبا در این منطقه و نواحی مجاور آن از جمله آبشار پونه زار، سرچشمه افوس و آغچه، مراتع زیبای خلعت پوشان از جمله جاذبه‌های طبیعت‌گردی ستبله است.

پوشش گیاهی منطقه بیشتر مرتعی و بوته زار و در برخی نواحی از نوع جنگلی است. در دامنه‌های غربی و جنوب غربی منطقه تیپ درختچه‌ای به صورت پراکنده و شامل گونه‌هایی مانند زرشک، بادام کوهی، قیچ، گون، آویشن، کلاه میرحسن، کما، موسیر و لاله واژگون است.

بهشت لاله‌های واژگون

منطقه شکار ممنوع دشتک با وسعت حدود ۶۸ هزار هکتار در جنوب شهرستان دهاقان واقع شده و بخشی از آن در شمال سمیرم و غرب آن در شهرضا قرار دارد. میانگین سالانه دما در این خطه در جنوبی ترین بخش حدود ۱۰ درجه سانتی‌گراد و در شرق آن به ۱۶ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. دشتک دارای کوهستان‌های نیمه مرتفع و دشت‌های وسیع است و با دارا بودن گونه‌های خاص گیاهی به ویژه لاله واژگون (واقع در آستانه) هر ساله در اردیبهشت ماه پذیرای گردشگران بسیاری است.

به گزارش مهر، مناطق چهارگانه و تحت مدیریت محیط زیست استان اصفهان ۲۴ منطقه شامل یک اثر طبیعی ملی، سه پارک ملی، پنج پناهگاه حیات وحش، چهار منطقه حفاظت شده، ۱۰ منطقه شکار ممنوع و یک تالاب بین‌المللی است که در مجموع بالغ بر ۲۲۸۰۰۰۰ هکتار وسعت دارند.

این مناطق با نام‌های پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش موته، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو، پناهگاه‌های حیات وحش عباس آباد، یخاب و کوه بزرگی و مناطق حفاظت شده کرکس، کهیاز، دالانکوه، خارو، مجموعه فسیلی سپاهان، تالاب بین المللی گاوخونی و مناطق شکار ممنوع با تنوع بالا و غنای ارزشمند زیستی شامل کلاته، حنا، ستبله، شاهقنداب، گلستانکوه، زرچشمه، دشتک، ونک، پلنگ گالون و کرکس است.