نقش فناوری سنجش از دور در پایش سلامتی مردم جهان

به گزارش خبرنگار مهر، پایش و تغییر وضعیت شرایط اقلیمی که تأثیر مستقیمی بر بهداشت و سلامتی انسان دارد، با تصاویر ماهواره‌ای و فناوری سنجش از دور امکان پذیر است و کشورهای بسیاری از این فناوری برای پایش و رصد اکوسیستم آب و هوایی خود استفاده می‌کنند.

سازمان فضایی ایران با تاکید بر کاربردهای فناوری سنجش از دور و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در پایش سلامتی و بهداشت مردم، نسبت به آسیب پذیری کشور با توجه به وضعیت اقلیمی و آلودگی محیط زیست هشدار داده است.

بحران‌های زیست محیطی و تأثیر مستقیم بر سلامت انسان

در بحبوحه بروز بیماری همه گیر کرونا، افزایش بیماری‌هایی مانند سرطان، آسم، بیماری‌های قلبی و …، سازمان بهداشت جهانی در روز جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۲، توجه جهانیان را بر انجام اقداماتی فوری در جهت حفظ سلامت انسان‌ها و به‌کارگیری روش‌های نوین علمی برای رصد آسیب پذیری ها و ارائه راهکارهای برون رفت از این چالش جهانی متمرکز کرده است.

این سازمان تخمین می‌زند که سالانه بیش از ۱۳ میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل عوامل محیطی که می‌تواند اجتناب پذیر باشند، از بین می‌روند. این عوامل شامل بحران‌های آب و هوایی است که بزرگترین تهدید برای سلامت و بهداشت انسان‌ها محسوب می‌شوند.

شکی نیست که همه انسان‌ها در سراسر کره زمین از هر نژاد، عقاید سیاسی و با هر شرایط اقتصادی و اجتماعی، باید به خدمات بهداشتی مطلوب و عادلانه دسترسی داشته باشند و از این رو سازمان بهداشت جهانی شعار امسال روز جهانی بهداشت را «سیاره ما، سلامتی ما» تعیین کرده است. چرا که معتقد است که تصمیمات سیاسی، اجتماعی و تجاری، باعث بحران‌های آب و هوایی شده که مستقیماً بر سلامت انسان‌ها تأثیر می‌گذارد.

برای مثال هم اکنون بیش از ۹۰ درصد مردم جهان، هوای ناسالم ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی را نفس می‌کشند. جهان در حال گرم شدن است و ما شاهد گسترش سریع بسیاری از بیماری‌ها در دورترین نقاط جهان هستیم.

همچنین حوادث شدید آب و هوایی، آلودگی هوا، آب آلوده، بهداشت نامناسب از جمله مدیریت پسماند جامد، خطرات مربوط به برخی مواد شیمیایی خطرناک و…، مهم‌ترین تهدیدات محیطی بهداشت عمومی هستند. از سوی دیگر همه‌گیری بیماری COVID-۱۹ نابرابری و ضعف‌ها در همه زمینه‌های جامعه جهانی را نیز برجسته کرده است.

تمامی این چالش‌ها، لزوم ایجاد جوامعی با رفاه پایدار و دستیابی به سلامت عادلانه برای همه مردم جهان را ضروری می‌کند و از این رو فناوری سنجش از دور و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای یکی از ابزارهای فناوری است که می‌تواند نقش بسیار مؤثری در تحقق این هدف ایفا کند. این فناوری می‌تواند به کمک رصد و پایش گرم شدن هوای کره زمین و اثر آن بر بهداشت و سلامت انسان و نیز پایش اقلیم و هشدار در خصوص وضعیت آن، بیاید.

خطر گرم شدن هوای کره زمین و نتایج تحقیقات فضایی

با گرم شدن آب و هوای زمین، امواج گرما شدیدتر و شدیدتر شده و باعث نگرانی دانشمندان و متخصصان سلامت و بهداشت برای بروز بسیاری از بیماری‌های ناشی از گرما شده است.

در سال ۲۰۲۱ موج گرما، عامل اصلی مرگ و میرها در ایالات متحده آمریکا بوده است. همچنین تابستان گذشته موج گرمایی در شمال غربی اقیانوس آرام رخ داد و جان صدها نفر را گرفت.

بر اساس تحقیقات جدید سازمان فضایی ناسا، تا سال ۲۰۵۰ بسیاری از نقاط کره زمین از جمله جنوب آسیا و حاشیه خلیج فارس مانند بخشی از کشورهای ایران، کویت و عمان، غیر قابل سکونت خواهد شد.

همچنین تحمل شرایط آب و هوایی در کشورهای حاشیه دریای سرخ از جمله مصر، عربستان سعودی، اتیوپی، سومالی و یمن بسیار مشکل می‌شود.

نتایج تحقیقات با استفاده از فناوری فضایی نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۷۰ نیز، زندگی در کشورهای واقع در جنوب آمریکا به ویژه در برزیل و ایالت‌های واقع در غرب میانه آمریکا مانند آرکانزاس، میسوری و آیووا با دشواری مواجه می‌شود.

ناسا برای تعیین این مناطق از چندین ابزار مانند شاخص گرما، که ترکیبی از رطوبت و دمای هوا است و همچنین دمای Wet-bulb temperature که اندازه‌گیری دقیق‌تری برای تعیین پایین‌ترین دمای یک جسم یا بدن انسان بعد از تبخیر رطوبت است، استفاده کرده و مشخص کرده که اگر این شاخص رطوبت در طول شش ساعت بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگراد باشد، انسان قادر به زندگی نخواهد بود.

این دما چندین بار در مناطق نیمه گرمسیری پاکستان و خلیج فارس به ثبت رسیده است. بخش بزرگی از مناطق گرم و مرطوب زمین دارای شاخص Wet-bulb temperature حداکثر بین ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتیگراد هستند.

در نقشه فوق، تصاویر ماهواره‌ای مکان‌هایی که گرما و رطوبت شدید را از سال ۱۹۷۹ تا ۲۰۱۷ تجربه کرده‌اند، نشان می‌دهد. رنگ‌های تیره‌تر نشان دهنده شدت گرمای همراه با رطوبت است. برخی از مناطق، قبلاً شرایط نزدیک به محدوده ۳۵ درجه سانتیگراد را تجربه کرده‌اند.

۲۰۰ میلیون آواره زیست محیطی ثمره تغییرات آب و هوایی

هیئت بین دولتی تغییرات اقلیمی سازمان ملل (IPCC) تخمین زده که با افزایش دمای جهانی، فراوانی دوره‌های گرمایی شدید، بیشتر شده و از پیامدهای قابل توجه آن، افزایش خشکسالی، آتش‌سوزی، افزایش سیلاب‌ها، آب شدن یخ‌ها و بالا آمدن سطح دریاها، فروپاشی کشاورزی و شیلات، همه‌گیری و افزایش شیوع انواع بیماری‌ها، اختلال در اکوسیستم‌ها و انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی خواهد بود که با دستکاری های انسان در طبیعت به سرعت آن افزوده شده است.

همچنین IPCC پیش بینی کرده است که تغییرات آب و هوایی تا سال ۲۰۵۰ میلادی ۲۰۰ میلیون آواره زیست محیطی بر جای خواهد گذاشت. این آوارگی می‌تواند بر جسم و روح انسان اثر بگذارد. در واقع تغییرات جهانی آب و هوا می‌تواند منابع طبیعی را به انتها رسانده و زندگی مردم را برای دسترسی به مواد غذایی و دستیابی به خدمات بهداشتی دشوار کند.

جدیدترین گزارش هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی سازمان ملل (آوریل ۲۰۲۲) که جامع‌ترین و تازه‌ترین ارزیابی دانشمندان در سراسر دنیا درباره گرم شدن کره زمین محسوب می‌شود، حاوی این پیام است که برای گذر از بحران‌های آب و هوایی باید از مصرف سوخت‌های فسیلی فاصله گرفته و به سمت به کارگیری انرژی‌های پاک و تجدید پذیر برویم.

این نهاد هشدار داده است که فقط ۸ سال دیگر یعنی تا سال ۲۰۳۰ برای جلوگیری از فروپاشی اقلیمی فرصت داریم.

انتشار متن این گزارش به علت اختلاف نظر برخی از کشورهای عضو و همچنین زیر بار نرفتن بسیاری از دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ جهان که همچنان بر استفاده از سوخت‌های فسیلی تاکید دارند، به تأخیر افتاد.

آسیب پذیری ایران بیش از متوسط جهانی

بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که گرمایش زمین، سال‌ها است که بر اقلیم ایران که در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده، اثر گذاشته و در واقع از سال ۱۹۸۰ تاکنون ۱.۵ درجه سانتی گراد افزایش دما را تجربه کرده، به طوری که آسیب پذیری کشور ما بر اثر تغییرات اقلیمی، بیش از متوسط جهانی است و پیامدهای زیان بار آن رو به افزایش است.

بروز خشکسالی، ریزگردها، آتش سوزی جنگل‌ها، افزایش سیلاب‌ها، کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی و … از تبعات افزایش دمای زمین است ولی انسان، بیشترین سهم را در روند تشدید تغییرات اقلیمی داشته و باعث شده که در سال‌های اخیر، نه تنها در ایران بلکه در تمام نقاط جهان بروز و میزان شیوع بیماری‌هایی مانند سرطان‌ها، سکته‌های مغزی، سکته‌های قلبی، بیماری‌های عروقی، آسم و آلرژی‌ها و… افزایش یابد.

نقش سنجش از دور در پایش سلامتی و بهداشت مردم

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از بیماری‌ها با شرایط اقلیمی از جمله وضعیت دمای هوا، وزش باد، میزان رطوبت، همچنین توپوگرافی منطقه، عرض جغرافیایی، منطقه پر فشار، منطقه کم فشار، مناطق کوهستانی، جلگه‌ای و دشت و حتی نوع پوشش گیاهی، در ارتباط هستند و پایش و تغییر وضعیت این اکوسیستم‌ها که بر بهداشت و سلامتی انسان تأثیر مستقیمی دارد، با تصاویر ماهواره‌ای امکان پذیر و بسیار کم هزینه است. از جمله آلودگی هوا که بروز، شیوع و تشدید بسیاری از بیماری‌ها را به همراه دارد.

در چند سال اخیر شیوع بیماری COVID-۱۹، نه تنها تهدیدی جدی برای سلامتی انسان بود، بلکه فشار زیادی نیز بر سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی وارد کرد که می‌تواند برای سال‌های متمادی اقتصاد جهانی را درگیر کند. در زمان پاندمی این بیماری، بسیاری از کشورها فعالیت‌های خود را تعطیل کردند، ولی ماهواره‌ها در اطراف زمین همچنان به پایش زمین و اتمسفر اطراف زمین مشغول بوده و نشان دادند که در این مدت انتشار گازها به ویژه گازهای گلخانه‌ای که مسبب اصلی گرمایش زمین هستند، کاهش یافت ولی با شروع فعالیت‌ها، میزان آلایندگی مجدداً افزایش یافته است.

ماهواره‌ها از جمله ماهواره سنجشی سنتینل -۵ (Copernicus Sentinel-۵P)، داده‌های مرتبط با انتشار گاز دی اکسید نیتروژن (NO۲) و سایر گازهایی که بر آب و هوا، بهداشت و سلامت انسان اثر می‌گذارد، را در اختیار ما قرار می‌دهند.

محققین دانشگاه بوستون بر مبنای این داده‌ها اعلام کردند که افرادی که در مکان‌هایی با سطح آلودگی بالای هوا زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلاء به انواع بیماری‌ها از جمله بیماری COVID-۱۹ قرار دارند.

داده‌های تصاویر ماهواره‌ای Sentinel-۵ نشان می‌دهد، در طول قرنطینه شیوع بیماری کووید ۱۹ در سال گذشته مناطق بزرگ شهری در کشورهایی مانند ایران و ترکیه، جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان، لبنان، غلظت NO۲ به ویژه در ماه آوریل ۲۰۲۱ کاهش یافت اما با فعالیت‌های انسانی و صنعتی در ماه‌های آگوست و ژوئن ۲۰۲۱ بار دیگر غلظت این فناوری افزایش یافته است.