استان سمنان در خطر خشکسالی/ تصمیمات نادرست بلای جان منابع آبی

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محمد حسین عابدی: ماجرای ریزگردها، غبار و آلاینده‌ها که از پدیده وارونگی هوا نیز سود برده و این روزها در ریه همه مردم استان سمنان جا خوش کرده، ماحصل سیاست‌های نادرستی است که در قبال منابع آبی در پیش گرفتیم و امروز نتیجه آن، نابودی بخش اعظمی از کشاورزی در استان سمنان است.

تصمیماتی که در اواخر دهه ۵۰ و دهه ۶۰ سبب شد تا نهضت حفر چاه در کشور و استان سمنان رواج پیدا کند و به یکباره چاه‌های متعددی در جای جای استان بدون ارزیابی‌های علمی و به شکل خلق الساعه ایجاد شوند تا بتوانیم توسعه کشاورزی را شاهد باشیم بدون اینکه بدانیم چه بهای سنگینی را در آینده قرار است برای آن پرداخت کنیم.

تصمیماتی که درست نبودند

در واقع باید گفت ما منابع آبی‌مان را مصرف کردیم نه استفاده و امروز ماحصل آن افزایش عمق چاه‌ها، کمبود آب، کاهش منابع آبی، کاهش کیفیت آب، شور شدن چاه‌ها، مهاجرت روستاهای جنوب دامغان، سمنان، شاهرود و حتی میامی که زمانی پرآب‌ترین منطقه استان سمنان بود، شده است.

سال ۹۳ برای تهیه گزارشی درباره منابع آبی به یک مغنی شاهرودی برخوردیم که گویای همه آن چیزی است که برای استان سمنان در چهار دهه قبل رخ داده است این مغنی پیرمرد می‌گفت «آن روزها هر کجا برگ سبز یا بوته‌ای در زمین بود پشت برگ‌های آن را نگاه می‌کردیم اگر نم داشت، همان جا را حفر می‌کردیم فقط کافی بود دهانه چاه قبلی که حفر کردیم به صورت ایستاده دیده نشود و …»

پس از سال‌ها نهضت سد سازی و انتقال آب جای خود را به چاه کنی داد و نتیجه آن خشک شدن دریاچه ارومیه، هورالعظیم، بختگان و… شد و امروز کافی است که باد نسبتاً شدیدی بر روی این دریاچه‌های دیروز و کویرهای امروز بوزد تا انبوهی از خاک و نمک را وارد ریه‌های مردم کند که قطعاً خطرناک است.

آبیاری قطره‌ای مانند چاه کنی خیانت به منابع آب است

یک کارشناس کشاورزی با بیان اینکه سهم آب کشاورزی استان سمنان ۹۰ درصد است و تنها شش درصد سهم شرب و چهار درصد سهم صنعت می‌شود، گفت: ما به جای اینکه سهم کشاورزی را از آب کم کنیم با کارهای نادرست و غیرکارشناسی به بحران‌ها دامن زده و یک اشتباه را بارها و بارها تکرار کرده‌ایم ابتدا اینکه به غلط این باور را نهادینه کرده‌ایم که کشاورزی یک رکن توسعه استان سمنان است. متأسفانه دو دهه است که دیگر چنین نیست درست است که روزگاری کشاورزی این استان رونق داشت اما امروز به دلیل کم آبی ما در تمام استان سمنان نصف یک شهرستان کوچک در استان گلستان هم گندم تولید نمی‌کنیم.

حمید رضا ابراهیمی بیان کرد: شگفت آور این است که ما در استان سمنان برای هر کیلوگرم گندم ۲۰ هزار تومان آب با ارزش استفاده می‌کنیم کیلوگرمی سه هزار تومان هم آفت کش، کارگر و کمباین و… هزینه می‌دهیم و آن را ۱۱ هزار تومان در بهترین شرایط می‌فروشیم! کسی هم نمی‌گوید که اصلاً چرا باید چنین کاری را کنیم وقتی مفهومی به نام آب مجازی یا کشت مزیت دار وجود دارد و شما می‌توانید برای مثال گندم مورد نیاز را با کیلوگرمی ۹ هزار تومان از استان فارس تهیه و به جای آن برای این استان، زعفران بکارید و به آنها تحویل دهید.

وی با بیان اینکه آبیاری نوین که مسئولان امروز می‌گویند و آن را در زمره افتخارات خود می‌پندارند در ادامه نهضت چاه کنی، یک نوع خیانت به منابع آبی است و هیچ فایده‌ای هم ندارد، افزود: طرحی که ۳۰ سال پیش مطرح بوده و دو دهه است درگیر آن هستیم هنوز به زعم مسئولان جهاد کشاورزی نوین محسوب می‌شود! این نشان از تفکر حاکم بر برنامه ریزان است این نوع آبیاری سبب شده تا هر چه منابع آبی ما آب داشتند از زیر زمین بیرون کشیده و در استخرهای روباز در معرض هوازدگی، تبخیر و هدر رفت قرار گیرد در حالی که جای آب، زیر زمین امن تر است امروز اگر با هواپیما از روی شهری مانند شاهرود که بحران آب دارد عبور کنید هزاران استخر آب می‌بینید که آب را در معرض هدر رفت قرار داده‌اند و همچنان هم دست از اصلاح این کار خیانت آمیز برنمی دارند.

خشکسالی خطر جدی

یک کارشناس هواشناسی ضمن آنالیز داده‌های هواشناسی استان سمنان درباره بارش‌ها و در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: در سال زراعی گذشته که شامل سال ۹۹ تا ۱۴۰۰ است و نه سال زراعی جاری که از پاییز ۱۴۰۰ آغاز شده، شاهد کاهش نزدیک به ۴۵ درصدی بارش نسبت به دوره بلندمدت بودیم که بی سابقه بود به عبارت دیگر بارش‌ها در استان سمنان تقریباً نصف شده است، از سوی دیگر میانگین بارش‌ها در سال زراعی گذشته از سوی هواشناسی ۷۷ میلیمتر عنوان شد که بسیار با وضعیت نرمال کشور فاصله دارد.

محسن عامری با بیان اینکه در سال زراعی جاری به دلیل اینکه هنوز به پایان آن نرسیده‌ایم نمی‌توان به درستی پیش بینی کرد که چه اتفاقی رخ داده اما در سال قبل که داده‌های آن پاییز ۱۴۰۰ منتشر شده شاهد هستیم که میانگین بارش استان نسبت به سال زراعی قبل از یعنی سال زراعی ۹۹ بیش از ۵۱ درصد کاهش یافته و به عبارت دیگر نصف شده است از سوی دیگر داده‌ها نشان می‌دهد که هیچوقت میزان بارش‌ها در سال‌های زراعی طی چند دهه اخیر که داده‌های هواشناسی موجود است زیر ۱۰۰ میلیمتر نبوده اما حالا به ۵۰ میلیمتر هم نمی‌رسد که خبر از شرایط نامناسب در استان سمنان می‌دهد.

وی با بیان اینکه اقلیم نشان می‌دهد که نیمه شمالی کشور در یک دهه اخیر یک درجه گرم‌تر شده است، افزود: کاهش بارندگی و در پی آن خشکسالی دارای چندین عامل است که از جمله آن برهم خوردن تعادل آبی استان سمنان یعنی برداشت و ریزش، گرمایش زمین، گازهای گلخانه‌ای، افزایش تبخیر و نابودی منابع آب ساز، نابودی فضای سبز و ده‌ها عامل دیگر به خصوص دست کاری انسان در طبیعت را می‌توان نام برد.

مشکلات کم آبی استان سمنان

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان اسفند ماه ۱۴۰۰ در نشست شورای پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان آماری را ارائه کرد که همگان از شنیدن آن شگفت زده شدند هرچند احتمال وقوع آن را می‌دادند. ایرج حیدریان در آن نشست با بیان اینکه ثبت ۳۰ میلیمتر بارندگی در سال بارشی، از یکم مهر ۱۴۰۰ تا اسفند ماه ۱۴۰۰ نسبت به مدت مشابه سال قبل نشانگر کاهش ۳۸ درصدی بارندگی‌ها است، گفت: بارندگی‌های سال ۱۴۰۰ تقریباً ۳۸ درصد نسبت به سال گذشته و ۴۵ درصد نسبت به بلندمدت در استان سمنان کاهش یافت.

وی با بیان اینکه و آموزش مصرف بهینه آب، تغییر سبک زندگی و استفاده از فناوری‌های نوین در مصرف آب ضروری است، گفت: اجرای طرح نجات آب در بخش کشاورزی از جمله اقداماتی است که باید کرد لیکن با توجه به مصرف بالای آب در بخش کشاورزی، شیوه‌های آبیاری و کشاورزی باید بهبود یابد و در حوزه کشاورزی به جای تولید، به ذخیره سازی وابسته هستیم از سوی دیگر کنتور بر روی ۹۰ چاه استان سمنان نصب شد و تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز نیز انجام شد و ۵۲ مورد چاه غیرمجاز در دست بررسی است.

وی با بیان اینکه ۸۹۲ حلقه چاه در محدوده قرق چاه‌های آب آشامیدنی در شعاع دو کیلومتری شناسایی شد و حجم برداشت از این چاه‌ها کنترل می‌شود، افزود: در استان بیش از ۶۰۰ حلقه چاه کشاورزی، ۱۶۰ حلقه چاه بخش خدمات و ۱۳ حلقه چاه چندمنظوره است و برداشت بیشتر از حد مجاز با قطع برق چاه‌های محدوده قرق کنترل می‌شود.

تغییر الگوی کشت محصولات

یک اقلیم شناس نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه مشخصاً پدیده‌ای که در کشور رخ داده افزایش دمای هوا بین یک الی دو درجه است که در نیمه شمال شرق کشور شاهد افزایش ۱.۲ درجه‌ای دمای هوا هستیم، گفت: کشاورزان امروز نیاز دارند تا کسی به آنها کمک کند لذا باید پیش بینی اقلیمی و نه هواشناسی صورت گیرد تا شاهد پدیده‌های جوی مانند خشکسالی و گرمای شدید یا سرمای زودرس بهاره نشویم.

ناصر کرمی با بیان اینکه کشاورزان بیشتر با پیش بینی اقلیمی سروکار دارند نه هواشناسی، بیان کرد: متأسفانه در پیش بینی‌های اقلیمی کارهای زیادی در کشورمان صورت نمی‌گیرد لیکن باید این پیش بینی‌ها دقیق‌تر و بهتر شود تا اطمینان مخاطبان را بهتر جلب کند و همچنین می‌بایست قابل فهم برای مردم باشد تا بتوانند اقداماتی را که از دستشان بر می‌آید مانند کشت اقلام مقاوم به سرما و گرما به کار گیرند.

وی درباره راهکارهای مقابله با خسارت‌های خشکسالی و گرما بیان کرد: باید به کشاورزان کمک کرد تا محصولاتی را با آستانه اقلیمی بیشتری را کشت کنند که هم گرما و هم سرمای زودرس بهاره را تاب بیاورد زیرا همان قدر که امکان دارد موج سرمای شدیدی در یک سال و در یک کشت کشاورزی بیاید به همان میزان امکان دارد که یک موج گرمای شدید هم در همان سال رخ دهد.

تداوم شرایط خطر بزرگ برای استان سمنان

یک کارشناس محیط زیست اما با هشدار نسبت به شرایط کنونی، گفت: تخریب شاهوار و منابع آبی آن به عنوان بزرگترین کانون آب ساز استان سمنان از یک سو، دستکاری در طبیعت، صنایع آلاینده و گازهای گلخانه‌ای در سمنان و گرمسار، افزایش دما هوا و خشک شدن منابع آبی کم کم متأسفانه آینده‌ای تاریک را برای استان سمنان رقم زده است که فرار از آن نیز با تداوم شرایط و رفتاری که ما با طبیعت داریم، اجتناب ناپذیر است.

مرتضی فرهادی با بیان اینکه سال‌ها است که کارشناسان در استان سمنان نسبت به بالا آمدن سطح شوراب‌ها های کویرهایی مانند کویر حاج رضا قلی هشدار می‌دهند، ابراز کرد: در صورتی که پیش روی شوراب‌ها های و تلخاب های بی ارجمند، طرود، کویر رضا قلی و… به سمت دامغان و شاهرود بیاید از زیر زمان تمام منابع آبی را آلوده و باغات انگور و میوه‌ای که در رویان، دیزج و دیگر نقاط جنوبی شهرستان‌های شاهرود و دامغان است را نابود کرده و دیگر حتی نمی‌توان در آنجا کوچک‌ترین گیاهی کاشت زیرا خاک شور می‌شود.

وی با بیان اینکه به وضوح در سال‌های اخیر گرادیان هوا به دلیل تخریب طبیعت در استان سمنان زیاد شده است، بیان کرد: فاصله دمای روز و شب هر چه بیشتر باشد نشان از کویری بودن منطقه دارد و ما متأسفانه در سال‌های اخیر آنقدر با دست خودمان موانع افزایش گرادیان مانند شاهوار و اولنگ، طزره و مهدی شهر به واسطه معدن و سد سازی و… تخریب کرده‌ایم که میزان تبخیر بالا رفته و گرادیان نیز افزایش یافته است.

باید چه کرد؟

این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه در وهله اول می‌بایست هرچه تاکنون می‌کردیم را نکنیم یعنی ابتدا طرح‌های بیهوده و پرهزینه کشاورزی مانند حفر چاه، آبیاری قطره‌ای که خود از چاه کنی بدتر است زیرا آب را به سطح می‌آورند، آن را در استخر می‌ریزند و در معرض تبخیر قرار می‌دهند تا به خوبی آب هدر برود، به صورت کلی برچیده شود تا حداقل شرایط از این بحرانی‌تر نشود.

فرهادی با بیان اینکه دیگر راهکار این است که ما قید کشاورزی پر آب مانند گندم و جو، صیفی‌جات و.. را به صورت کلی بزنیم و سومین راهکار این است که سهم آب کشاورزی را با کشت گلخانه‌ای، هیدروپونیک و آیروپونیک و… کاهش دهیم چرا که امروز ۹۰ درصد آب استان سمنان صرف کشاورزی می‌شود که ۶۷ درصد آن هم در واقع با روش‌های نادرست هدر می‌شود، افزود: باید جلوی صدور مجوزهای بهره برداری جدید را گرفت تا حداقل شرایط از این بدتر نشود.

در نهایت باید گفت بحران خشکسالی در استان سمنان جدی است و برای برون رفت از آن می‌بایست برنامه‌ریزی جدی داشت و از رویه‌های غلط دست برداشت وگرنه اگر تمام آب دریای خزر هم به استان سمنان بیاید اما مدیریت ما این باشد که امروز است، خزر کویر می‌شود اما سمنان آباد نخواهد شد زیرا آبادی ابتدا در فکر و اندیشه و برنامه‌ریزی مسئولان ما شکل می‌گیرد و سپس در اراضی کشاورزی و صنعت، معدن و…، حال باید دید که در ادامه چه تدابیری برای مقابله با خشکسالی در استان صورت می‌گیرد.