بازیگران غیردولتی در دیپلماسی کارکردهای دیپلماتیک دارند

خبرگزاری مهر؛ گروه فرهنگ و اندیشه: سیدمحمود کمال آرا (زکریا) روزنامه نگار آزاد در خصوص اتاق فک، بازیگر غیردولتی دیپلماسی یادداشتی نوشته که در اختیار مهر قرار گرفته است.

مشروح این یادداشت را می‌خوانیم؛

زمانی بود که طرح نقش آفرینی افراد غیر رسمی در دیپلماسی احمقانه به نظر می‌رسید، اما ماهیت دیپلماسی با درک فزاینده نقش بازیگران غیر دولتی تا حد زیادی تغییر کرده است. مدت طولانی است که ایفای نقش بازیگران غیر دولتی در امور بین‌ الملل مورد شناسایی قرار گرفته و تعداد بازیگران غیردولتی و میزان نفوذ آنها در سال های اخیر افزایش یافته است. از آنجا که حضور بازیگران غیردولتی در روابط بین‌ الملل افزایش یافته، ادبیات مربوط به آنها (بازیگران غیردولتی) نیز ارتقا یافته و پرداختن به نقش، ماهیت و تأثیر آن ها بر روابط بین‌ الملل آغاز شده است.

منظور از بازیگران غیردولتی، طیفی از واحدهایی هستند که جایگاه خود را به عنوان چهره‌های با نفوذ در روابط بین الملل تثبیت کرده اند. برخی از این بازیگران عبارتند از: سازمان‌های فراملی و بین دولتی، سازمان‌های غیردولتی، سازمان‌های غیرمدنی نظیر گروه‌های تروریستی، قاچاقچیان اسلحه و موادمخدر و قاچاقچیان انسان، شرکت‌های چند ملیتی، بنیادهای بشردوستانه، افراد مشهور، انجمن‌های حرفه‌ای فراملی)) که استانداردها و هنجارهای جهانی را تعیین کرده اند و حکمرانی جهانی شبکه ای را تشکیل می‌دهند.

بازیگران جامعه مدنی در نقش واسطه‌های دولت

بازیگران جامعه مدنی می‌توانند در جوامع خارجی در نقش واسطه‌های دولت در سطح محلی عمل کنند. آنها نظر کارشناسی مناسب و مشاوره‌های سیاستی به دولت‌ها می‌دهند و در عرصه‌هایی که دسترسی دیپلمات‌های دولتی رسمی به آنها دشوار است، کارکردهای دیپلماتیک را ایفا می‌کنند. بازیگران غیردولتی، همچون سازمان‌های غیردولتی و اتاق فکر در نقش بازیگران دیپلماتیک، نقاط قوت خاصی دارند که دولت‌ها به آنها اشراف یافته اند و در اجرای فعالیت دیپلماتیک خود، آنها را در اختیار خود گرفته و مورد استفاده قرار می‌دهند. در این چارچوب شاید پذیرفتنی‌تر به نظر می‌رسد که اتاق‌های فکر به عنوان بازیگران غیردولتی برخوردار از قدرت و تأثیر گذاری فزاینده بر امور بین المللی، در دیپلماسی شرکت داده شوند.

امروزه دیپلماسی ابعاد چند جانبه تری پیدا کرده است، گرچه دیپلماسی دوجانبه بین نمایندگان رسمی دولت‌ها هنوز بخشی حیاتی از دیپلماسی نوین است. از زاویه دیگر، دیپلمات‌های امروزی اساساً وظیفه کمک به هدایت کشورهای خود در مخاطرات جهانی شدن را بر عهده دارند. وزارت‌های خارجه و کارگزاران دیپلماتیک آنها برای کمک به انجام این وظیفه، به طور فزاینده ای بازیگران جدیدی را وارد قلمروی سنتی دیپلماسی می‌کنند. این کار را دیپلماسی چند جانبه، تلفیقی یا کاتالیزوری نامیده اند که همکاری بیشتر بین دیپلمات رسمی سنتی و بازیگران دیپلماتیک نوین را شامل می‌شود که از روش‌های بسیار، وظایف دیپلماسی سنتی را بر عهده گرفته و گسترش می‌دهند.

دیپلماسی مسیر ۲؛ به تعامل دیپلماتیک بین افرادی که کارگزار دولت نیستند، اشاره دارد. این اصطلاح بویژه در حوزه حل منازعه، سودمند است. این نوع از دیپلماسی کانال ارتباطی مخفیانه ای را فراهم می‌کند. این روندها به این معنا است که دیپلماسی دیگر تنها حق مسلم دولت نیست، بلکه اکنون شامل بازیگران غیر دولتی مختلفی می‌شود که انعطاف پذیری بیشتری در عملی کردن ابتکارات دیپلماتیک دارند.

دیپلماسی شبکه ای

دیپلماسی شبکه ای خیلی شفاف‌تر و سریع‌تر است و هم دیپلمات‌های رسمی و هم عده‌ی زیادی از بازیگران جدید را در بر می‌گیرد. با این حال، دیپلماسی شبکه ای موجب کنار گذاشتن کامل روش‌های گذشته نشده است. دیپلماسی دیگر به نهاد دولت حاکم گره نمی‌خورد، بلکه در درون و فراتر از نظام دولتی وجود دارد. دیپلماسی فقط استحکام بخش روابط بین دولت‌ها نیست، بلکه اکنون به تحکیم پیوند میان دولت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون می‌پردازد. به همین دلیل دیپلماسی به مسئله بسیار مشکل تری تبدیل شده است.

کارکرد غیرممکن برای اتاق فکر

با این همه، فقط انجام یک کارکرد برای اتاق‌های فکر به معنای واقعی کلمه غیرممکن است: کارکرد نمایندگی، چرا که اتاق‌های فکر کارگزاران رسمی دولت نیستند.
از آنجایی که برداشت ما از دیپلماسی گسترش یافته است و روابط با واحدهایی غیر از دولت‌ها را در بر می‌گیرد، از این رو ادراک ما از کارکردهای دیپلماتیک نیز تغییر کرده است. برای مثال، دو دهه پس از کنوانسیون وین، هدلی بول، نظریه پرداز مشهور، پنج کارکرد کلیدی دیپلماسی را اینگونه شناسایی کرد:

- ارتباطات
- مذاکره برای توافق نامه‌ها
- جمع آوری اخبار یا اطلاعات
- به حداقل رساندن تنش بین دولت‌ها در روابط بین الملل
- نمادپردازی کردن از وجود جامعه دولت‌ها

با ورود به عصر حاضر، ارتباطات خارج از کانال‌های دولتی به یکی از بخش‌های کلیدی دیپلماسی تبدیل شده است، چه تحت عنوان ((دیپلماسی عمومی)) و چه ((بُعد عمومی که اکنون، محور شیوه‌های دیپلماتیک است)) مفهوم سازی می‌شود. جفری وایزمن نشان می‌دهد که چگونه دولت‌ها، بُعد سومی را به تعامل دوجانبه و چندجانبه خود با دیگر دولت‌ها اضافه کرده اند که در آن، دولت‌ها با بازیگران غیر دولتی تعامل می‌کنند.

نقش بالقوه اتاق‌های فکر در دیپلماسی

با استفاده از تعاریف فوق، این یادداشت بر چهار کارکرد دیپلماتیک تمرکز خواهد کرد که به طور بالقوه توسط اتاق‌های فکر انجام می‌شود:

- مذاکره بین دولت‌ها
- ارتباط با جوامع خارجی
- جمع آوری اطلاعات و گزارش دهی
- ترویج روابط دوستانه و به حداقل رساندن تنش در امور بین المللی

این فهرست بسته نیست و ما آن را برای اضافه شدن کارکردهای احتمالی دیپلماسی دیگری که ممکن است با گذشت زمان شناسایی شوند یا تکامل یابند، باز می‌گذاریم.

وقتی چهار کارکرد پیشنهادی دیپلماسی را کنار نقش‌های مستقیم و یا غیرمستقیم قرار می‌دهیم، ماتریسی از مشارکت احتمالی اتاق‌های فکر در دیپلماسی ایجاد می‌شود که هشت نقش بالقوه را برای اتاق‌های فکر شناسایی می‌کند. این نقش‌ها به شرح ذیل هستند:

نوع مذاکره ارتباط جمع آوری اطلاعات روابط دوستانه

مستقیم متخصصان مزد بگیر تهاجم فریبنده شواهد فضای امن

غیر مستقیم مدرسه دیپلمات‌ها مربیان شخصی مدیرارشد علمی مشاور خردمند

مذاکره

- مستقیم
جایی که اتاق فکر با ارائه آن چیزی که وارد سیستم می‌شود بعنوان مشاور، پیش از مذاکرات و در اثنای آن، مستقیماً در مذاکرات دیپلماتیک ایفای نقش می‌کند.

- غیر مستقیم
جایی که اتاق فکر برای کمک به دیپلمات‌ها در اجرای مذاکرات به آنها آموزش می‌دهد یا از آنها حمایت می‌کند. این اقدام برای مثال از طریق دوره‌های آموزشی یا کارگاه‌های مذاکره انجام می‌شود.

ارتباطات

- مستقیم
جایی که اتاق فکر مستقیماً با جوامع خارجی ارتباط دارد و هدف آن تأثیرگذاری بر آنها، چه از طریق وب سایت و انتشارات و چه از طریق مشارکت پژوهشگران اتاق فکر در رویدادها و مناظره‌ها می‌باشد.

- غیر مستقیم
جایی که اتاق فکر به مقامات رسمی کمک می‌کند ارتباط خود با جوامع خارجی را بهبود بخشند. چنین کمکی می‌تواند به شکل ارائه یک راهنمای آموزشی درباره نحوه اجرای دیپلماسی عمومی یا آموزش رسمی و مربی گری باشد.

جمع آوری اطلاعات و گزارش دهی

- مستقیم
جایی که اتاق فکر اطلاعات را جمع آوری و گزارش می‌دهد. اتاق فکر در اینجا در نقش ((شاهد)) عمل می‌کند. این کار می‌تواند از طریق حقیقت یابی، گزارش رسمی و رسانه‌های برخط صورت گیرد.

- غیر مستقیم
جایی که اتاق فکر به دولت در جمع آوری اطلاعات، به عنوان مثال از طریق تدوین دستور کار یا ارائه مشاوره به دولت برای بهبود جمع آوری اطلاعات کمک می‌کند.
ارتقای روابط دوستانه و به حداقل رساندن تنش

- مستقیم
جایی که اتاق فکر مجمعی برای مقامات رسمی تشکیل می‌دهد که با هم در ارتباط باشند و به عنوان مثال از طریق کنفرانس یا گردهمایی سالانه رهبران، آزادانه موضوعات را به بحث بگذارند.

- غیرمستقیم
جایی که اتاق فکر به دولت‌ها برای چگونگی بهبود روابط خود مشاوره می‌دهد. این مشاوره می‌تواند شامل باورهای مربوط به سیاست، گزارش‌ها یا میزبانی گردهمایی‌ها یا نشست‌هایی که تصمیم گیرندگان کلیدی در آنها شرکت می‌کنند باشد.

در نهایت باید گفت که اگر بتوانیم نشان دهیم که اتاق‌های فکر این کارکردها را اجرا می‌کنند، ثابت می‌شود که اتاق‌های فکر نیز بطور مستقیم و هم غیرمستقیم در اجرای دیپلماسی نقش دارند.

گزیده‌ای از منابع:

- برگرفته از کتاب دیپلماسی اندیشکده ای؛ نوشته ملیسا کانلی تیلور، ری متیوز و اما براکهرست و ترجمه؛ حسین طالشی صالحانی و محمود جوادی؛ انتشارات وزارت امورخارجه ج. ا. ا
- با سپاس از راهنمایی پژوهشی جناب آقای علی اکبر بابا، دیپلمات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران