آموزه‌های اخلاقی میراث ماندگار امام حسین (ع) در دعای عرفه

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: امروز، روز نهم ذی الحجة است و به نام روز عرفه شناخته می‌شود، عرفه یک روز پیش از عید قربان است، و بنا بر نظر فقها و مراجع شیعه، کسانی که حج به جا می‌آورند باید از ظهر تا غروب شرعی این روز را در این منطقه توقف کنند. این وقوف یکی از ارکان اعمال حج‌گزاران است؛ یعنی اگر یک حج‌گزار به «عرفات» نرود و مقداری هرچند کوتاه در آنجا نباشد، حج او باطل خواهد بود. شیرینی و حلاوت روز عرفه، بویژه برای زائران خانه خدا، مضاعف خواهد بود؛ آنان که در لباس سفید احرام، با قلبی مملو از عشق خداوند، دعای عرفه امام حسین (ع) را در سرزمین عرفات زمزمه می‌کنند، از این زلال معرفت ناب، بیش از دیگران سیراب می‌شوند.

یکی از اعمال سفارش شده این روز، قرائت و تأمل بر دعای عرفه است. دعایی که از امام حسین علیه السلام برای ما به یادگار مانده و سرشار از مضامین اخلاقی است. سیدالشهدا علیه السلام در ساختار دعای عرفه، بسیاری از آموزه‌های اخلاقی را نیز آموزش داده است. این آموزه‌ها که به شکل درخواست آن حضرت از خداوند بازتاب داده شده، به صورت غیرمستقیم شخص دعاخوان را به آراسته شدن به این خُلق و خوهای زیبا فراخوانده، در او این رغبت را بر می‌انگیزاند که وی نیز چون امامش، به این اخلاق کریمانه دست یابد، و در پی آن به خویشتن تعالی روحی بخشد. به همین مناسبت با حجت الاسلام سید قاسم رزاقی موسوی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت الاسلام رزاقی موسوی در گفت و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به مضامین دعای عرفه عنوان کرد: دعای عرفه، مکتب تربیتی امام حسین علیه السلام است. از این دعا می‌توان به جهان بینی و هستی شناسی ژرف امام حسین (ع) و بخش والایی از شخصیت سیدالشهداء (ع) به ویژه شخصیت اخلاقی و عرفانی ایشان پی برد.

شکرگذاری و یادآوری نعمت‌های خداوند

وی افزود: یکی از آموزش‌های اخلاقی دعای عرفه، یادآوری نعمت‌های بی شماری است که خداوند به ما ارزانی داشته است. بی گمان یادکرد نعمت خداوند و برشمردن آن، افزون بر آنکه نشان ادب بنده در برابر پروردگار است و موجب رفتار درست با این نعمت‌ها و حفظ آن از اسراف و تباهی می‌شود، یکی از عوامل ایجاد و افزایش محبت به خداوند در دل بنده او نیز خواهد بود. بنده‌ای که به نعمت‌های زیبای خداوند به عنوان موهبت زیبای او توجه می‌کند و در دل این نعمت‌ها، لطف و دوستی پنهانی خداوند را به خویش می‌بیند، دل داده پروردگارش می‌شود و محبت او را به دل می‌گیرد.

موسوی با بیان روایتی از امام باقر (ع) گفت: خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود، ای موسی، مرا دوست بدار و محبوب بندگانم گردان. موسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا، تو می‌دانی که کسی را بیشتر از تو دوست نمی‌دارم، ولی بندگانت را چگونه محبوب تو کنم؟ خدای تعالی به او فرمود: نعمت‌هایی را که به آنان داده ام به یادشان بیاور، آن گاه است که مرا دوست خواهند داشت و محبت مرا به دل خواهند گرفت.

وی با اشاره به موارد متعدد یادآوری نعمات پروردگار در دعای عرفه تصریح کرد: در بندهایی از آن می‌خوانیم پروردگارا، تو کسی هستی که نعمت دادی؛ تو کسی هستی که نیکویی و احسان کردی؛ تو کسی هستی که روزی بخشیدی؛ تویی که بی‎نیازی بخشیدی؛ تویی که امور مرا کفایت کردی؛ تویی که هدایت فرمودی؛ تویی که مرا از گناهان حفظ کردی؛ تویی که بر گناهانم پرده پوشانیدی؛ تویی که مرا آمرزیدی». و در بخش دیگری می‌خوانیم: «ای کسی که مرا در کودکی حفظ کردی و در بزرگی، روزی ام دادی. ای آنکه نعمت‌هایش قابل شماره نیست، و کسی نمی‌تواند شکر نعمت‌هایش را به جا آورد. ای کسی که با احسان با من روبه رو شد، ولی من با بدی با او روبه رو شدم. ای کسی که مرا به ایمان هدایت کرد، پیش از آنکه من شکرگزار نعمت‌هایش باشم. ای خدایی که به هنگام بیمار شدنم او را خواندم و شفایم داد، و از او لباس خواستم مرا پوشاند، و گرسنه بودم سیرم کرد و تشنه بودم سیرابم نمود، و یاری خواستم یاری ام کرد. خدایا، اگر بخواهم نعمت‌ها و عطایای تو را برشمارم، هرگز قادر به انجام این کار نخواهم بود.

از دعای عرفه می‌توان به جهان بینی و هستی شناسی ژرف امام حسین (ع) و بخش والایی از شخصیت سیدالشهداء (ع) به ویژه شخصیت اخلاقی و عرفانی ایشان پی برد

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم با بیان اینکه یکی از درخواست‌های امام حسین علیه السلام از خداوند در دعای عرفه، «بی نیازی نفسانی» است. گفت: آن حضرت در این باره از خداوند چنین می‌خواهد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنای فی نَفْسی». یکی از آرزوها و خواسته‌های انسان، دست‌یابی به بی نیازی است و بسیاری از تلاش‌های اقتصادی او به منظور رسیدن به چنین آرزویی شکل می‌گیرد، ولی نباید از نظر پنهان داشت که چنان که تجربه نشان داده، معمولاً داشتن مال و ثروت در بسیاری از زمان‌ها، نه تنها به انسان حسّ بی نیازی نمی‌بخشد، بلکه چه بسا در اثر افکندن او به وادی حرص و طمع، وی را دچار نوعی نیازمندی روحی کند، که هرگز با به دست آوردن حتی انبوهی از ثروت نیز از میان نرود. بنابراین مال و ثروت، منشأ اصلی برای بخشیدن حسّ بی نیازی به انسان نخواهد بود، بلکه منشأ اصلی دست‌یابی به چنین حسّی، درونی و نفسانی است؛ یعنی همان «بی نیازی نفسانی و قلبی» که امام حسین علیه السلام در دعای عرفه آن را از خداوند درخواست می‌کند.

وی افزود: بی گمان کسی که در اثر برخوردار بودن از روحیه قناعت و چشم دل سیری و مانند اینها، به بی نیازی نفسانی رسید، بی نیاز واقعی است و آن گاه است که نه اندک بودن دارایی او، وی را اندوهگین می‌کند، و نه فراوانی ثروت وی، او را زیاده خواه و اهل طمع می‌نماید.

موسوی با ذکر روایتی از حضرت رسول (ص)، گفت: پیامبر خدا (ص) فرمودند: لَیسَ الْغِنی عَنْ کثْرَةِ الْعَرَضِ، و لکنَّ الْغِنیٰ غِنَی النَّفْس؛ توانگری و بی نیازی، به فراوانی مال و ثروت نیست، بلکه بی نیازی (حقیقی)، بی نیازی نفسانی و قلبی است.

توجه به اخلاص در اعمال

وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از درخواست‌های امام حسین علیه السلام در دعای عرفه، «اخلاص در عمل» است، آنجا که می‌فرماید: «اَللهمَّ اجْعل اِخلاصَ فی عَمَلی؛ خدایا، عمل مرا خالصانه قرار ده». به سبب ارزش و گران بهایی اخلاص و دشواری دست‌یابی به آن، در حدیثی قدسی از آن به «سرّی از اسرار الهی» تعبیر شده که خداوند آن را تنها در قلب کسانی که دوست‎شان دارد، به ودیعه می‌گذارد: «الْاِخْلاصُ سِرٌّ مِنْ اَسْراری اِسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ اَحْبَبْتُ مِن عِبادی؛ اخلاص، سرّی از اسرار من است که آن را [تنها] در قلب کسی که دوستش دارم به ودیعه می گذارم».

موسوی تصریح کرد: نشانه انسان با اخلاص، رها بودن کارهای نیک او از گرو تحسین دیگران و رستن از دام شهوت و کسب موقعیت اجتماعی است. در واقع، فرد مخلص، رضایت خداوند را بر رضایت دیگران ترجیح می‌دهد و بر این باور است که در دلِ عمل خالصانه، محبوبیت اجتماعی و عزت و کرامت نیز نهفته است. بنابراین، او از میان کارهای ریاورزانه که از او شخصیتی دروغین و لرزان در جامعه می‌سازد و کارهای خالصانه که شخصیتی راستین و استوار برای او رقم می‌زند، اعمال خالصانه را می‌پسندد و از ریاکاری‌ها روی برمی‌گرداند.

وی افزود: از این رو، زشتی ریاکاری و زیبایی اخلاص را از جمله باید در همین رویکرد روان شناسانه و جامعه شناسانه آن جویا شد و بر این باور بود که: شخصیت برآمده از ریاکاری، دروغین، غیرقابل اطمینان و آمیخته با هراس و اضطراب است؛ در حالی که شخصیت شکل گرفته از اخلاص، حقیقی، اطمینان بخش و همراه با آرامش ژرف قلبی است.

اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌ها

این استاد حوزه تصریح کرد: انسان‌های بزرگ و عارف، از دام کمال پنداری و ورطه کمال انگاری خویش رها هستند. آنان با وجود تلاش فراوان در انجام دادن وظایف خود و کوشش بسیار برای پرهیز از کوتاهی‌ها، همواره به تقصیر خویش معترف‎اند و خود را پیراسته از کاستی‌ها نمی‌بینند. بی‎گمان کمترین ثمره احساس کاستی و کوتاهی، تلاش همیشگی به منظور کاستن از کوتاهی‌ها، پیش رفت همه روزه و نزدیک تر شدن پیوسته و روزبه روز به قله کمال و تعالی است. در مقابل، کسی که در خود کاستی و کوتاهی نمی‌بیند و دچار کمال پنداری است، افزون بر آنکه در معرض گرفتار آمدن به غرور و خودبینی قرار خواهد گرفت، دلیلی برای تلاش و کوشش نمی‌بیند؛ چون خویش را کامل می‌پندارد. بر این اساس، اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌ها در پیشگاه خداوند، و احساس کوتاهی داشتن در زندگی، عاملی برای حرکت و تلاش انسان به منظور رشد روزافزون و تعالی روحی است؛ در حالی که کامل پنداشتن خویش، مایه رکود و عقب گرد انسان می‌شود و نه تنها او را از رسیدن به بسیاری از فضیلت‌ها باز می‌دارد، بلکه موجب افزایش روزافزون کوتاهی‌ها و کاستی‌های او نیز می‌گردد.

نشانه انسان با اخلاص، رها بودن کارهای نیک او از گرو تحسین دیگران و رَستن از دام شهوت و کسب موقعیت اجتماعی است

وی افزود: بندهایی از دعای عرفه، به اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌ها در پیشگاه خداوند اختصاص یافته است. این در حالی که سیدالشهدا علیه السلام از نگاه ما شیعه، معصوم و پیراسته از هرگونه لغزش و کاستی است. بی‎گمان این بندهای دعا، آموزشی اخلاقی است که امام حسین علیه السلام برای آموزش پیروان خود، آن را در نیایش روز عرفه خویش آورده است: ای خدای من، به لغزش‌ها و گناهانم اعتراف می‌کنم، پس آنها را ببخش! من کسی هستم که بدی نموده ام؛ من کسی هستم که مرتکب خطا شده ام؛ من کسی هستم که پیمانی را که با تو بستم شکستم؛ من کسی هستم که غفلت ورزیدم؛ من کسی هستم که دچار سهو شدم؛ من کسی هستم که به لغزش‌ها و کاستی‌هایم اعتراف دارم. پس ای کسی که گناهان بندگان، هیچ زیانی به او نمی‌رساند، و از طاعت بندگانش بی نیاز است، مرا ببخش و از گناهانم درگذر، ای آن که رحم کننده ترین رحم کنندگانی.

توجه به تقوا و پرهیزگاری

موسوی خاطرنشان کرد: تقوا و پرهیزگاری، یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی است که امام حسین علیه السلام آن را در دعای عرفه از خداوند درخواست می‌کند. از آن حضرت در این باره آمده است: وَ اَسْعِدْنی بِتَقْویک؛ خدایا، مرا در اثر تقوا و پرهیزکاری، سعادت بخش. در اهمیت تقوا و پرهیزکاری همین بس که خداوند در قرآن کریم، آن را تنها معیار برای گرامی داشت خود از بندگان دانسته و در آیه ۱۳ سوره مبارکه حجرات فرموده است: إِنَّ أَکرَمَکمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکمْ؛ همانا گرامی‌ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

وی افزود: از نظر فطری، هر انسانی به دنبال کمالی می‌گردد که با داشتن آن از دیگران امتیاز پیدا کند و در میان افراد جامعه، دارای شرافت و کرامتی مخصوص گردد، و از آنجا که دل بستگی عموم مردم به زندگی مادی و دنیوی است، قهراً این امتیاز و کرامت را در همان مزایای زندگی دنیا، یعنی در مال و جمال و اولاد جست‌وجو می‌کنند، و همه تلاش و توان خود را در به دست آوردن آن به کار می‌گیرند، تا با آن به دیگران فخر بفروشند؛ در حالی که این گونه مزایا، مزیت‌های موهوم و خالی از حقیقت است. این در حالی است که از نظر قرآن کریم، مزیت حقیقی که مایه کرامت بشر می‌گردد، چیزی جز تقوا و پرهیزکاری نیست. در آیات کریمه فراوانی از قرآن کریم، به صورت‌های مختلف، لفظ تقوا یا مشتقات آن وارد شده است. در واقع یکی از بزرگ‌ترین ارزش‌ها در نظام ارزشی اسلام، یا بگوییم محور همه ارزش‌ها، تقواست.... اگر روحیه تقوا و خدا پروایی در نهاد آدمی وجود نداشته باشد؛ یعنی مواظبت نباشد که احکام الهی را رعایت کند و واجبات را انجام دهد و محرمات را ترک کند، راه به جایی نمی‌برد. انسانی که حالت بی بند و باری و بی مبالاتی و بی تفاوتی بر او حاکم باشد، در زندگی خود سردرگم است و راه به جایی نمی‌برد. اولین شرط در مسیر تکامل آن است که آدمی، برای اعمال و رفتار خود معیار و ضابطه‌ای در اختیار داشته باشد و هواهای نفسانی خود را تحت کنترل بگیرد؛ و هواهای نفسانی نیز تنها با تقوا و پرهیزکاری کنترل خواهد شد.

یقین، از مهمترین درخواست‌ها در دعای عرفه

رزاقی با بیان اینکه یکی از آموزه‌های اخلاقی مورد اشاره در دعای عرفه، آراسته شدن به «یقین» است. گفت: یقین، یکی از درخواست‌های امام حسین علیه السلام از خداوند در دعای عرفه است، که آن را این گونه در این دعا بیان می‌دارد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ یقینَ فی قَلْبی؛ خدایا، یقین را در قلب من قرار ده.» از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در حدیثی آمده است: «اَلا اِنَّ النّاسَ لَمْ یؤْتَوا فِی الدّنْیا شَیئاً خَیراً مِنَ الیقین و الْعافِیةِ فَاسْأَلُوهُما الله؛ بدانید که در دینا چیزی بهتر از یقین و عافیت به مردم داده نشده است. پس این دو [نعمت] را از خداوند بخواهید.»

وی افزود: در حدیثی دیگر از حضرت علی علیه السلام می‌خوانیم: اِسْأَلُوا اللهَ الیقین، وَ ارْغَبُوا اِلَیه فِی العافِیة؛ و خَیرُ مادارَ فِی القلب الیقین؛ از خداوند یقین بخواهید، و از او عافیت طلب کنید؛ همانا که بهترین چیزی که در قلب قرار می‌گیرد، یقین است». «یکی از مهم‌ترین مصادیق یقین آن است که انسان به حُسن تدبیر الهی اعتماد و یقین داشته باشد. توضیح آنکه، ما در محدوده‌ای بسته و تنگ فکر می‌کنیم و نقشه می کشیم و برای انجام کارها، توان و قدرت اندک خود را به کار می‌گیریم و در بسیاری از موارد با مشکل مواجه می‌شویم و از رسیدن به مقصد باز می‌مانیم.

رزاقی عنوان کرد: این خود نشان از آن دارد که تدبیری فراتر از آنچه ما اندیشیده‌ایم، وجود دارد. همه ما در موارد متعددی تجربه کرده‎ایم که به‎رغم در نظر گرفتن هدفی خاص و حرکت به منظور رسیدن به آن، به نتیجه‌ای مهم‌تر رسیده‌ایم که هیچ انتظارش را نداشتیم؛ گاهی نیز برعکس، با وجود دقت فوق‌العاده و تلاش طاقت‌فرسا، هرگز به هدف دست نیافته‌ایم. این نمونه‌های ساده، جملگی از وجود مدبّری برتر از انسان در هستی خبر می‌دهد. اینکه گاه به رغم خواسته ما، زلزله، سیل، آفات و بلاهایی رخ می‌دهد و گروهی را به کام مرگ فرو می‌برد و گروهی را دچار نابسامانی‌ها و گرفتاری‌ها می‌نماید، ثابت می‌کند که همه امور به خواست انسان محقق نمی‌شود.

این پژوهشگر تاریخ و سیره اهل بیت همچنین گفت: در تعالیم دینی بر این مسئله تأکید شده است که انسان باید بداند بر کل هستی و حوادث تلخ و شیرین که در این عالم اتفاق می‌افتد، تدبیر کلی الهی حاکمیت دارد. درست است که در این موارد، ما با پدیده‌های وحشت بار و غم‌انگیز مواجه می‌شویم و گمان می‌کنیم به وقوع پیوستن این امور، ناشی از نقص و کاستی در تدبر جهان است، ولی از وجود نظم و تدبیر که در کل نظام هستی حاکم است، درک می‌کنیم که مسائلی کلی‌تر و فراگیرتر وجود دارد که ما از آنها غافلیم، و در واقع هم نباید از آنها مطلع باشیم؛ چون اینها وسیله آزمایش هستند و اگر آدمی آنها را بداند، آن آزمایش درست انجام نمی‌گیرد.اینجاست که شخص مؤمن به برکت یقینی که به تدبیر الهی دارد، می‌داند که این حوادث، عبث و بیهوده نیستند. این یقین و اعتقاد به حکمت خداوند و مدبّرانه بودن کارهای الهی، و یقین به اینکه نظام خلقت بر استوارترین شکل بنا شده است، باعث می‌شود که شخص، در برخورد با حوادث ناگوار و غم و اندوه فراوان، آرامش خود را از کف ندهد، و در این باره به هر میزان که شخص از یقین بیشتری نسبت به تدبیر الهی در جهان هستی برخوردار باشد، از آرامش بیشتری برخوردار خواهد بود. اگر ما معرفت و یقین خود را به خدای متعال افزایش دهیم و باورهای ذهنی و نگرش‎مان را به حضرت حق، تصحیح کنیم، همیشه با آرامش و اطمینان خاطر به استقبال حوادث ناگوار و رخدادهای تلخ می‌رویم، و حتی این نگرش و باور ذهنی، باعث می‌شود غم و غصه دنیا نتواند ما را از فعالیت و تلاش بازدارد؛ بلکه به عکس، ما را در خدمت به دیگران و انجام وظایفمان ترغیب می‌کند.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم در پایان بیان کرد: اگر چنین یقینی به تدبیر الهی نداشته باشیم، در برخورد با غم‌ها و اندوه‌ها، سخت افسرده خاطر می‌شویم و توان حرکت و پی گیری کارها را از دست می‌دهیم. پس اگر انسان بتواند چنین یقینی کسب کند که تمام امور عالَم، محصول تدبیر حکیمانه الهی است، دیگر به راحتی می‌تواند با تمام این مشکلات و غم و غصه‌ها مقابله کند و محکوم آنها نشود. در این صورت، نه تنها غم و اندوه و نگرانی بر او مسلط نمی‌شود، بلکه به نردبانی برای تکامل هرچه بیشتر او تبدیل می گردد.