خبرگزاری مهر، گروه استانها- محمود هوشیارفرد *: کوه‌ها، دشت‌ها، آبراهه‌ها و تمام پستی و بلندی‌های زمین طی هزاران و بلکه میلیون‌ها سال به این شکل به وجود آمده است. حوادث اقلیمی نظیر سیل و یا سایر حوادث طبیعی مانند زلزله وقایع طبیعی هستند که قبل از خلق انسان بوده و در آینده نیز خواهد بود. سیلاب از مهمترین مخاطراتی است که عوامل انسانی و محیطی فراوانی موجب بروز آن می‌شود. واقعیت این است که پدیده‌هایی همانند سیل و خشکسالی از اثر بشر بر اقلیم نشأت گرفته یا حداقل به وسیله آن تشدید شده است.
به عنوان مثال در سیل‌های اخیر علاوه بر آب، حجم زیادی از رسوبات نیز وارد شهرها شدند که قطعاً دلیلی بر تغییر کاربری و حریم منابع مهم آبی (بستر و حریم منابع آبی ساکن و جاری) و ضعف فعالیت‌های آبخیزداری بالادست است.
مدیریت پس از بحران یا مدیریت پیشگیری از بحران؟!
وقتی خبر رئیس هلال احمر مبنی بر درگیری ۱۸ استان کشور با سیل را شنیدم با خودم اندیشیدیم چرا ما که از خشکسالی فریاد می زنیم فکری برای ترسالی نکرده ایم؟! بسیاری از عواملی که منجر به تشدید آثار سیل‌های اخیر شده همان عواملی هستند که در سال‌های گذشته باعث بروز تنش آبی، افت شدید سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، ناپایداری و فرسایش خاک و …شده اند.
به عبارتی تا زمانی که رویکرد حفاظتی، محور مدیریت عرصه‌های طبیعی کشور نباشد پدیده سیلاب گل آلود پدیده همگانی و همیشگی در این کشور خواهد بود. یکی از خروجی‌های تغییر اقلیم افزایش وقوع و شدت سیلاب و غیرقابل پیش بینی بودن این پدیده است ولی مهم نحوه سازگاری با این آن است؛ اعمال مدیریت حفاظتی در رویشگاه‌های طبیعی در راستای حفظ پوشش طبیعی و نه خرج بودجه در کارهای سازه‌ای در عمق دره‌ها، و دوم مدیریت حفاظتی در دیمزارهای کشور که متأسفانه در کنار مراتع فقیر و تخریب شده، دیمزارها مرکز فرسایش آبی خاک است دقیقاً این گل و لای از همین مزارع است.
در این ارتباط می‌توان به کم توجهی (یا بی توجهی) به سیستم طبیعی هیدرولوژی در حوضه‌ها و زیر حوضه‌های آبریز اشاره کرد. متأسفانه به دلیل تفکر مهندسی و سازه‌ای حاکم در وزارت نیرو موضوع لایروبی رودخانه به از بین بردن اکوسیستم‌های ماندآبی در حریم رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و از بین بردن پوشش گیاهی تبدیل شده است. در حالی که این پوشش‌ها اولاً سرعت سیل را کنترل می‌کنند و دوم گل و لای در حریم رودخانه را تثبیت می‌کنند.
جمع بندی کلی آن است که اولاً اهمیت حفظ اکوسیستم و فعالیت‌های همسو با طبیعت در مقابله با خطر وقوع سیل اهمیت بسیار زیادی دارند. ثانیاً در نقش مهم سدها در کنترل و مدیریت سیل بخصوص در مناطق پایین دست حوزه‌های آبخیز تردیدی وجود ندارد. اما نکته حائز اهمیت اینکه در حال حاضر نباید سیل‌های اخیر و وقوع فقط یک ترسالی بهانه‌ای برای تأسیس و ساخت سدهای بزرگ بیشتر شود، چرا که تحت شرایط خشکسالی‌های اخیر هیچگاه مخازن سدهای موجود کشور حتی تا نصف نیز پر نشده و پر نخواهند شد.
همچنین اجرای قانون رهاسازی حق آبه رودخانه‌ها در پایین دست سدها که منجر به کاهش ذخیره سدها و حفظ طبیعی شرایط اکولوژیکی -مورفولوژیکی رودخانه‌ها شده، سیستم‌های هشدار سیل، اقدامات حفاظتی مناسب و قابل اطمینان پایین دست و اقدامات آبخیزداری برای کنترل سیل و رسوب در سرشاخه‌ها، از حداقل‌های قابل انتظار در مهار و کنترل سیلاب‌های اخیر و کاهش خسارات سیل هستند.
بر اساس تجربیات ملی و بین المللی شاید مهمترین اقدام آماده سازی سند جامع تاب آوری فعال- تعاملی و فرابخشی منجر به برنامه عمل راهبردی مقابله با پدیده‌هایی مانند سیل باشد.
*پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان
نظر شما