چه کشورهایی اوکراین را به زاغه مهمّات تبدیل کرده‌اند؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: «جنگ» بعنوان یک پدیده‌ای که ویرانی‌های گسترده‌ای را به بار می‌آورد و موجب رنج و مصیبت بشر می‌شود، برای صاحبان صنایع و کارخانه‌های تولید سلاح سود سرشاری را در پی دارد. در جهان امروز که فناوری‌های گوناگون موجب ارتقا سطح کمی و کیفی سلاح‌های تولیدی شده است، وقوع جنگ و درگیری‌های مسلحانه فرصتی را برای تجارت تسلیحاتی در اختیار برخی قرار می‌دهد.

جنگ اوکراین بعنوان جدیدترین نمونه‌ای است که می‌توان تجارت تسلیحاتی را در آن مشاهده کرد. شرکت‌های غربی در چارچوب حمایت از اوکراین سیل سلاح‌های تولیدی خود را روانه اوکراین کرده اند تا فارغ از نتیجه‌ای که برای مردم آن کشور رقم می‌خورد، سود سرشار خود را داشته باشند. نقش کشورهای غربی در جنگ اوکراین محدود به تجارت تسلیحاتی حین منازعه نمی‌شود. این کشورها با اقدامات و مواضع خود شرایط را به گونه‌ای پیش بردند که جنگ روسیه – اوکراین شکل گیرد. در این یادداشت پژوهشی تلاش خواهد شد تا ضمن مرور نقش کشورهای غربی در آغاز منازعه نظامی روسیه و اوکراین، با بررسی آماری به تجارت تسلیحاتی کشورهای غربی در اوکراین پرداخته شود.

نقش غرب در بحران اوکراین

کشورهای غربی و بصورت مشخص اتحاد نظامی ناتو یکی از پررنگ‌ترین نقش‌ها را در بحران کنونی اوکراین دارند. روابط روسیه و اوکراین پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که هر دو عضو آن بودند، یک روابط چالشی بوده است. در سال ۱۹۹۴ اوکراین با پذیرش توافق نامه بوداپست حاضر شد که تسلیحات هسته‌ای که از زمان حیات اتحاد جماهیر شوروی در اختیار داشت را کنار گذاشته و در مقابل روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا تمامیت ارضی و استقلال سیاسی آن را تضمین کنند.

در راهبرد امنیت ملی و سیاست خارجی روسیه، اوکراین در مجموعه کشورهای «خارج نزدیک» روسیه تعریف می‌شود. به این معنی که تحولات این کشور بصورت مستقیم و آنی بر امنیت ملی روسیه اثرگذار تلقی می‌شود. به این دلیل روسیه نسبت به موضوعاتی مانند «عضویت اوکراین در پیمان ناتو» حساسیت ویژه ای را نشان می‌دهد.

بحران کنونی اوکراین در حقیقت از سال ۲۰۱۴ آغاز شده است. زمانی که «ویکتور یانوکوویچ» رئیس جمهور اوکراین پس از یک دوره خشونت و ناآرامی توسط رهبران غرب گرای اپوزوسیون پارلمان استیضاح و برکنار شد. روسیه بر کناری رئیس جمهور اوکراین و به قدرت رسیدن غرب گرایان طرفدار عضویت این کشور در ناتو را سرآغاز یک تهدید حیاتی برای خود می‌دید و از این رو اقدام به بازپس گیری جزیره کریمه که در زمان اتحاد جماهیر شوروی به اوکراین داده شده بود کرد. پس از این اقدام روابط روسیه و اوکراین وارد یک دوره تنش شد تا اینکه در سال ۲۰۲۰ تأیید استراتژی جدید امنیت ملی اوکراین و پیش بینی عضویت قطعی این کشور در ناتو، دو کشور را به سمت یک رویارویی نظامی سوق داد.

برخی از اندیشمندان برجسته روابط بین الملل مانند «جان میرشایمر» و مقامات سابق ایالات متحده آمریکا مانند «هنری کسینجر»، صراحتاً تحریک اوکراین از سوی غرب و نشان دادن درهای باز ناتو برای پذیرش عضویت اوکراین را عامل اصلی جنگ کنونی روسیه و اوکراین معرفی می‌کنند. کسینجر با بیان اینکه «سیاست خارجی، هنر شناخت اولویت‌هاست»، سیاست خارجی ایالات متحده نسبت به اوکراین را نقد می‌کند و اعتقاد دارد که طرح مساله عضویت اوکراین در ناتو، یک اشتباه استراتژیک است که نباید بر آن پافشاری کرد. اما پافشاری غرب بر مواضع تحریک آمیز خود نسبت به اوکراین هر چند هم که اشتباه باشد، تجارت تسلیحاتی عمده‌ای را برای صنایع و شرکت‌های سازنده سلاح ایجاد کرده است.

جنگ روسیه – اوکراین و تجارت تسلیحاتی غرب

با آغاز منازعه روسیه و اوکراین بسیاری از شرکت‌های اروپایی و ایالات متحده آمریکا شروع به صادرات سلاح برای استفاده نیروهای نظامی اوکراین در این رویارویی نظامی کردند. در کنار این فرایند، رسانه‌های غربی تبلیغات وسیع و گسترده‌ای را به منظور توجیه سرازیر شدن سیل تسلیحات غربی به این جنگ آغاز کردند. در ادامه تجارت تسلیحاتی کشورهای غربی در خلال بحران اوکراین و جنگ اخیر با روسیه مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد.

ایالات متحده آمریکا

صنایع تسلیحاتی ایالات متحده آمریکا بزرگترین و عمده ترین تولید کنندگان سلاح در جهان هستند و رونقی که جنگ روسیه و اوکراین در این صنایع ایجاد کرد، این اطمینان را به آنها داد که تا سالیان متمادی موقعیت برتر خود را نسبت به رقبا حفظ کنند. طبق آمار منتشر شده، پنج شرکت نخست تولید کننده اقلام نظامی همگی متعلق به ایالات متحده آمریکا هستند. همچنین از صد شرکت نخست تولید کننده اقلام نظامی نیمی از آنها در ایالات متحده آمریکا و بیست شرکت در اروپا مستقرند. ایالات متحده آمریکا بیشترین صادرات سلاح به اوکراین از سال ۲۰۱۴ به این سو را داشته است. بنا بر آمار منتشر شده، طی هشت سال گذشته حجم صادرات تسلیحاتی ایالات متحده آمریکا به اوکراین میزانی بالغ بر ۲.۷ میلیارد دلار بوده است.

سال ۲۰۱۷ نقطه عطفی در فرایند فروش تسلیحات غربی به اوکراین است. در این سال دولت ایالات متحده آمریکا مجوز بزرگترین فروش تجاری مستقیم به ارزش ۴۱ میلیون دلار را صادر کرد. در سال ۲۰۱۸ با فروش ۲۱۰ فروند موشک ضد تانک و ۳۹ پرتابگر به ارزش ۴۷ میلیون دلار فرایند فروش تسلیحات آمریکایی به اوکراین ادامه پیدا کرد. گفته می‌شود ایالات متحده یک سوم از انبار موشک‌های ضد تانک خود را به اوکراین فروخته است و چهار سال طول خواهد کشید تا این مقدار توسط تولیدات شرکت Raytheon-Lockheed Martin جایگزین شود.

در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نیز ۵ فروند قایق گشتی به منظومه تسلیحات فروخته شده به اوکراین توسط ایالات متحده آمریکا اضافه شد. وجه دیگر موضوع که تجارت تسلیحاتی ایالات متحده آمریکا در جنگ روسیه و اوکراین را نشان می‌دهد، رشد قیمت سهام شرکت‌های تولید کننده تسلیحات است. از زمان آغاز درگیری روسیه و اوکراین، سهام شرکت Raytheon-Lockheed Martin بیش از ۱۲ درصد رشد داشته است. در همین بازه سهام شرکت تولید کننده تسلیحات Northrop Grumman بیش از ۲۰ درصد رشد کرده، که نشان دهنده تجارت پرسود شرکت‌های آمریکایی در فروش تسلیحات به اوکراین است.

انگلیس

اندکی پس از آغاز منازعه روسیه و اوکراین و تحقق سناریوی «تداوم درگیری»، بوریس جانسون نخست وزیر وقت انگلیس، از صادرات تسلیحاتی ۱.۳ میلیارد پوندی این کشور به اوکراین خبر داد. در ژانویه ۲۰۲۲، با تشدید درگیری‌های نظامی میان روسیه و اوکراین، بن والاس وزیر دفاع بریتانیا در پارلمان این کشور اعلام کرد که این کشور مصمم به ارتقا توان نظامی و تسلیحاتی اوکراین است، که تلویحاً از افزایش میزان صادرات تسلیحاتی بریتانیا به اوکراین خبر می‌داد. پس از این اظهار نظر طولی نکشید که اولین محموله تسلیحات بریتانیایی شامل ۲ هزار موشک کشنده ضد زره تحویل اوکراین شد.

همچنین از آوریل تا می ۲۰۲۲، دولت بریتانیا صادرات تسلیحاتی به اوکراین به میزان بیش از ۱.۵ میلیارد پوند را تصویب کرده است. بر اساس آخرین داده‌های وزارت دفاع، بریتانیا بیش از ۵۰۰۰ سلاح ضد تانک سبک، ۲۰۰ موشک، ۱۳۶۰ مهمات ضد ساختار، ۵ سامانه دفاع هوایی و ۴.۵ تن مواد منفجره تحویل اوکراین داده است.

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا در چندین نوبت تسلیحات نظامی به اوکراین ارسال کرده است که جدیدترین محموله از آن در ماه می ۲۰۲۲ تحویل این کشور شد. جنگ روسیه و اوکراین اولین نمونه‌ای است که اتحادیه اروپا در طول حیات خود، به عنوان یک گروه، از صادرات تسلیحات به یک کشور ثالث غیرعضو حمایت مالی کرده است. در روزهای آغازین جنگ، کشورهای عضو اتحادیه اروپا محموله‌هایی به ارزش حدوداً یک میلیارد یورو از تسلیحات کشنده به اوکراین ارسال کرده اند که طبیعتاً یک تجارت مطلوب شرکت‌های تولید کننده تسلیحات اروپایی محسوب می‌شود. اخیراً پارلمان اروپا با افزایش میزان تسلیحات صادراتی به اوکراین تا ۲ میلیارد یورو نیز موافقت کرده است.

جمع بندی اینکه؛ کشورهای غربی در قالب ناتو، بیشترین سهم را در تحریک اوکراین و آغاز منازعه نظامی با روسیه داشته اند و این واقعیت توسط اندیشمندان و شخصیت‌های برجسته غربی مورد تاکید قرار گرفته است. از طرفی دیگر با توجه به اینکه بیش از ۷۰ شرکت از ۱۰۰ شرکت نخست تولید کننده تسلیحات در جهان در ایالات متحده آمریکا و اروپا مستقر هستند، جنگ اوکراین موجب رونق کم سابقه‌ای در این شرکت‌ها شده است. آمارهای موجود در رابطه با میزان صادرات تسلیحات و نیز رشد سهام شرکت‌های تولید کننده سلاح موید تجارت پر سود تسلیحاتی غرب در جنگ اوکراین است.

*سالار نامدار وندایی، پژوهشگر حوزه بین الملل