بررسی جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در ۶ نظام رتبه‌بندی بین المللی

خبرگزاری مهر- گروه حوزه و دانشگاه؛ با انتشار رتبه بندی‌های مشهور دانشگاه‌های جهان، شمار مؤسسه‌های ایرانی در نظام‌های رتبه‌بندی فراگیر جهانی نسبت به سال گذشته افزایش یافته است و مقایسه این نظام‌های رتبه‌بندی فراگیر جهانی نشان می‌دهد که دانشگاه‌های ایرانی در بیشتر حوزه‌ها با رشد قابل توجهی مواجه هستند.

در این گزارش وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در نظام‌های رتبه بندی تایمز، کیو اس، شانگهای، یورپ، یو اس نیوز و لایدن مورد بررسی قرار گرفته اند.

جایگاه مؤسسه‌های ایرانی در نظام رتبه بندی تایمز

جایگاه مؤسسه‌های ایرانی در نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی «مؤسسه آموزش عالی تایمز» در ویرایش ۲۰۲۳ که در سال ۲۰۲۲ میلادی منتشر شده، نام ۶۷ مؤسسه ایرانی را در فهرست مؤسسه‌های برتر جهان شناسایی کرده است که از این میان دو دانشگاه در وضعیت گزارشگر در رده بندی حضور دارند.

رتبه بندی جهانی تایمز به صورت سالانه به ارزیابی و سنجش دانشگاه‌ها در حوزه‌های موضوعی مختلف می‌پردازد. این نظام رتبه بندی دارای چندین مدل ارزیابی است که علاوه بر رتبه بندی جهانی، رتبه بندی موضوعی ۱۱ گانه نیز منتشر می‌کند.

در رتبه بندی جهانی معیارهایی از جمله آموزش، پژوهش، استنادات، درآمد صنعتی و وجهه بین المللی با ۱۳ شاخص عملکردی در نظر گرفته می‌شوند و در رتبه بندی موضوعی نیز در حوزه موضوعی مهندسی و فناوری، علوم زیستی، علوم طبیعی، هنر و علوم انسانی، بهداشت و بالینی، علوم اجتماعی، علوم کامپیوتر، روانشناسی، آموزش و حقوق دانشگاه‌های برتر جهان را معرفی می‌کند.

وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در این رتبه بندی ها پیش از این گزارش شده است اما مقایسه‌ای میان سال ۲۰۲۳ با سال ۲۰۲۲ در بخش رتبه بندی جهانی و رتبه بندی موضوعی تایمز نشان می‌دهد که دانشگاه‌های ایرانی در تعداد رشد نسبتاً محدودی داشته اند اما در بخش موضوعی در دو «بالینی و بهداشت» و «علوم کامپیوتر» رشد قابل توجهی را تجربه کرده اند.

نکته مورد توجه در این حوزه این است که تعداد دانشگاه‌های برتر ایران در رتبه بندی موضوعی در بخش علوم طبیعی (علوم پایه) یک عدد کاهش داشته است. البته شاید یک عدد چندان قابل توجه به نظر نرسد اما نیاز است که مسئولان امر با توجه به برنامه‌های تقویتی علوم پایه در کشور به این امر توجه داشته باشند.

جدیدترین رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز شامل ۱۷۹۹ دانشگاه از ۱۰۴ کشور و منطقه بود و ۶۵ دانشگاه ایرانی در آن حضور دارند که این تعداد در مقایسه با سال گذشته که ۵۸ مورد بوده نیز با رشد مواجه بوده است.

نکته مورد توجه دیگر این است که از تعداد ۶۵ دانشگاه برتر از ایران تعداد دانشگاه‌های دارای رتبه زیر ۵۰۰ نیز به ۱۰ دانشگاه رسید. این در حالی است که در رتبه بندی سال قبل تعداد دانشگاه‌های ایرانی دارای رتبه زیر ۵۰۰ تنها چهار دانشگاه بود.

دانشگاه علوم پزشکی گلستان و دانشگاه علوم پزشکی کردستان با رتبه ۳۵۱–۴۰۰، دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه علوم پزشکی بابل، دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل، دانشگاه علوم پزشکی قزوین، دانشگاه علوم پزشکی قم، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه علوم پزشکی ارومیه با رتبه ۴۰۱–۵۰۰ جز ۱۰ دانشگاه برتر هستند.

وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی کیو اس

رتبه بندی کیو اس توسط مؤسسه «کاکارلی سیموندز» در کشور انگلستان انجام می‌گیرد و از سال ۲۰۱۰ به صورت مستقل دانشگاه‌های دنیا را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. روش شناسی رتبه بندی جهانی کیو اس بر اساس دامنه گسترده‌ای از فعالیت‌های دانشگاهی طراحی شده است. دانشگاه‌ها توسط ۶ شاخص در قالب ۴ حوزه کلی آموزش، پژوهش، قابلیت جذب در بازار کار و بین المللی سازی ارزیابی می‌شوند.

این رتبه بندی با بررسی شهرت دانشگاه با وزن ۴۰ درصد، ارزیابی کارفرمایان با وزن ۱۰ درصد، نسبت اعضای هیئت علمی بین المللی با وزن ۵ درصد، نسبت دانشجویان بین المللی با وزن ۵ درصد، میزان استنادات به ازای هر عضو هیئت علمی با وزن ۲۰ درصد و نسبت اعضای هیئت علمی به دانشجو با وزن ۲۰ درصد به ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها پرداخته است.

همچنین پایگاه رتبه بندی کیو اس در ارزیابی خود در شاخص مربوط به اندازه گیری تأثیر پژوهش، اطلاعات پنج ساله موجود دانشگاه‌ها را در پایگاه استنادی اسکوپوس مورد بررسی قرار می‌دهد.

نظام رتبه‌بندی «کیو. اس» هم ۶ مؤسسه ایرانی را در فهرست مؤسسه‌های برتر ویرایش ۲۰۲۳ میلادی خود جای داده است. در این رتبه بندی ۱۴۲۲ دانشگاه از سراسر جهان مورد ارزیابی قرار گرفت.

نکته مورد توجه این است که تعداد دانشگاه‌های ایرانی حاضر در تازه‌ترین رتبه بندی کیو اس تغییری نداشته است اما رتبه ۵ دانشگاه ایرانی شامل دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشگاه شیراز نسبت به گذشته بهبود یافته و رتبه دانشگاه شهید بهشتی نسبت به گذشته تغییری نداشته است.

رتبه بندی USNews و جایگاه دانشگاه‌های ایرانی

رتبه‌بندی بهترین دانشگاه‌های جهان از سوی مؤسسه USNews برای فهم بهتر مقایسه مؤسسه‌ها در جهان پدید آمده است. این رتبه بندی در پی آن است که بهترین دانشگاه‌هایی که در جهان شهرت دارند و پژوهش‌های علمی بسیاری انجام می‌دهند را برای دانشجویان متقاضی از سراسر جهان معرفی کند.

شاخص ارزیابی این مؤسسه به گونه‌ای است که تنها مؤسسه‌هایی در این نظام ارزیابی می‌شوند که دست‌کم ۱۲۵۰ مقاله در پنج سال گذشته در نمایه‌نامه «وب‌آوساینس» داشته باشند.

مؤسسه «یو. اس. نیوز» از ۱۳ سنجه کلیدی (آوازه جهانی پژوهشی، آوازه منطقه‌ای پژوهشی، شمار انتشارات، کتاب‌ها، همایش‌ها، تأثیر استنادی تعدیل‌شده، شمار همه استنادها، شمار انتشارات در میان ۱۰ درصد انتشارات باکیفیت، نسبت انتشارات در میان ۱۰ درصد انتشارات باکیفیت، شمار همکاری جهانی [نسب به کشور]، شمار همکاری جهانی، شمار مقاله‌های پراستناد در میان یک درصد انتشارات باکیفیت، و نسبت مقاله‌های پراستناد در میان یک درصد انتشارات باکیفیت) برای ارزیابی مؤسسه‌ها بهره می‌گیرد.

داده‌های ارزیابی این سنجه‌ها با همکاری شرکت «کلاریویت آنالیتیکس» (ناشر پایگاه‌های «وب‌آوساینس» و «اینسایتس») گردآوری می‌شوند.

در تازه‌ترین گزارش این رتبه‌بندی، بهترین دانشگاه‌های جهان شامل ۲۰۰۰ دانشگاه برتر از ۹۵ کشور جهان هستند که در مقایسه با ۱۷۵۰ مدرسه و ۹۰ کشور در سال گذشته افزایش یافته است.

در رتبه بندی جدید تعداد ۵۲ دانشگاه ایرانی و در رتبه بندی قبل از آن ۴۴ دانشگاه ایرانی حضور دارند.

دانشگاه تهران با رتبه ۳۲۹، دانشگاه آزاد اسلامی با رتبه ۳۹۴، دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه ۵۱۷، دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه ۵۹۸، دانشگاه صنعتی شریف با رتبه ۵۹۸، دانشگاه تبریز با رتبه ۶۲۵، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه ۶۳۳، دانشگاه تربیت مدرس با رتبه ۷۰۸، دانشگاه صنعتی اصفهان با رتبه ۷۳۹، دانشگاه علوم پزشکی مشهد با رتبه ۷۷۹، دانشگاه علوم پزشکی ایران با رتبه ۷۹۴، دانشگاه شیراز با رتبه ۸۲۱، دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی با رتبه ۸۲۶، دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه ۸۷۹، دانشگاه علوم پزشکی مازندران با رتبه ۸۹۶، دانشگاه علوم پزشکی تبریز با رتبه ۹۷۵ و دانشگاه علوم پزشکی شیراز با رتبه ۹۷۷ در میان یک هزار دانشگاه برتر قرار دارند.

رتبه بندی شانگهای و ۱۱ دانشگاه ایرانی

رتبه بندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان (ARWU) اولین بار در ژوئن ۲۰۰۳ توسط مرکز دانشگاه‌های درجه یک جهانی (CWCU)، دانشکده تحصیلات تکمیلی آموزش (مؤسسه آموزش عالی سابق) دانشگاه شانگهای جیائو تونگ، چین منتشر شد و به روز شد.

به صورت سالانه از سال ۲۰۰۹، رتبه‌بندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان (ARWU) توسط مؤسسه مشاوره رتبه‌بندی شانگهای منتشر شده و دارای حق چاپ است. مشاور رتبه بندی شانگهای یک سازمان کاملاً مستقل در زمینه اطلاعات آموزش عالی است و از نظر قانونی تابع هیچ دانشگاه یا سازمان دولتی نیست.

ARWU از شش شاخص عینی برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند، از جمله تعداد فارغ‌التحصیلان و کارکنان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد محققان پراستناد انتخاب شده توسط Clarivate، تعداد مقالات منتشر شده در مجلات Nature و Science، تعداد مقالات نمایه شده در Science. Citation Index Expanded™ and Social Sciences Citation Index™ در Web of Science™، و عملکرد سرانه یک دانشگاه.

بیش از ۲۵۰۰ دانشگاه در واقع توسط ARWU رتبه بندی می‌شوند و اسامی ۱۰۰۰ دانشگاه برتر منتشر می‌شود. نظام رتبه‌بندی «شانگهای» نیز در ویرایش ۲۰۲۲ میلادی ۱۱ مؤسسه علمی ایرانی را در میان ۱۰۰۰ مؤسسه برتر جهان رتبه‌بندی کرده است. در مقایسه با سال ۲۰۲۱ نیز تعداد دانشگاه‌های ایرانی تغییری نداشته است اما روند دانشگاه‌ها با یکدیگر متفاوت بوده اند.

دانشگاه علوم پزشکی تهران با بهبود رتبه مواجه بوده است. دانشگاه علوم پزشکی مشهد هم برای اولین بار در این رتبه بندی قرار گرفته است. اما در مقابل دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تبریز با افت رتبه مواجه شده اند.

حضور ۵۹ دانشگاه ایرانی در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر پایه عملکرد علمی یا «یورَپ»

طبق گزارش سال ۲۰۲۲ میلادی نظام «رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر پایه عملکرد علمی» یا «یورَپ» تعداد ۵۹ مؤسسه ایرانی در میان ۳ هزار مؤسسه برتر جهان هستند و دانشگاه تهران با رتبه ۲۴۸، دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه ۳۱۳ و دانشگاه تربیت مدرس با رتبه ۴۹۸ مؤسسات ایرانی هستند که دارای رتبه زیر ۵۰۰ هستند.

این در حالی است که در همین رتبه بندی تعداد دانشگاه‌های ایرانی در سال ۲۰۲۱ تعداد ۵۶ دانشگاه بود و دانشگاه تهران با رتبه ۲۵۴، دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه ۳۶۶ و دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه ۴۸۶ مؤسسات ایرانی بودند دارای رتبه زیر ۵۰۰ بودند.

حضور قابل توجه دانشگاه‌های ایرانی در نظام رتبه‌بندی لایدن

نظام رتبه‌بندی لایدن یکی از متفاوت‌ترین نظام‌های رتبه بندی در دنیا است. این نظام رتبه بندی از چهار معیار کلی مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی استفاده می‌کند. ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های ۲۰۱۷ الی ۲۰۲۰ از پایگاه اطلاعاتی Web of Science است.

معیار مرجعیت علمی (تأثیر علمی) از تعداد کل انتشارات و شاخص‌هایی چون مقالات ۱ درصد برتر، مقالات ۵ درصد برتر، مقالات ۱۰ درصد برتر و مقالات ۵۰ درصد برتر به صورت تعداد و سهم از کل و نیز تعداد کل انتشارات، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات دانشگاه TCS و MCS و نیز مجموع و میانگین تعداد استنادات نرمال شده (به رشته و سال) دانشگاه TNCS و MNCS بهره گرفته است (دو شاخص آخر در صفحه اصلی نتایج نشان داده نمی‌شود).

در معیار دیپلماسی علمی از شاخص‌هایی چون تعداد کل انتشارات، همکاری علمی، همکاری بین المللی، همکاری صنعتی، همکاری علمی با فاصله جغرافیایی کمتر از ۱۰۰ کیلومتر و همکاری علمی با فاصله جغرافیایی بیشتر از ۵۰۰۰ کیلومتر (به صورت تعداد و سهم از کل) استفاده کرده است.

معیار دسترسی آزاد به انتشارات نیز از شاخص‌های تعداد کل انتشارات، انتشارات دسترسی آزاد، انتشارات دسترسی آزاد طلایی، انتشارات دسترسی آزاد هیبرید، انتشارات دسترسی آزاد برنز، انتشارت دسترسی آزاد سبز (به صورت تعداد و سهم از کل) تشکیل می‌شود.

معیار تنوع جنسیتی نیز شامل شاخص‌های همکاری با نویسندگانی که جنسیت آنها ذکر نشده، نویسندگان مرد (به نسبت کل نویسندگان)، نویسندگان زن (به نسبت کل نویسندگان)، نویسندگان مرد (به نسبت تمام نویسندگان مرد و زن)، نویسندگان زن (به نسبت تمام نویسندگان مرد و زن) است.

در ویرایش ۲۰۲۲ میلادی نظام رتبه‌بندی «لایدن» تعداد ۴۴ مؤسسه ایرانی به چشم می‌خورد. این تعداد در جمع ۱۳۱۸ دانشگاه برتر جهان قرار گرفته اند و این در حالی است که در سال ۲۰۲۱ تعداد ۳۶ دانشگاه از ایران در این رتبه بندی حضور داشته اند.

۲۰ دانشگاه برتر ایران در رتبه بندی سال ۲۰۲۲ لایدن

سه رتبه بندی «شانگهای»، «یورپ» و «لایدن» در اعلام رتبه‌های خود سال ۲۰۲۲ را انتخاب کرده اند و از همین رو تعداد دانشگاه‌های ایرانی حاضر در این رتبه بندی ها با سال ۲۰۲۱ مقایسه شده است.

بررسی وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی‌های معتبر جهانی نشان می‌دهد که تعداد دانشگاه‌ها در بیشتر رتبه بندی ها افزایش یافته اما این تعداد در دو رتبه بندی مهم کیواس و شانگهای ثابت مانده است و نشان می‌دهد که نیاز است دانشگاه‌ها عملکرد آموزشی و پژوهشی خود را بهبود بخشند.

از سوی دیگر دانشگاه‌های علوم پزشکی و به نوعی دانشگاه‌هایی که مرتبط با حوزه سلامت هستند در دو سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ نسبت به گذشته در رده‌های بالاتری قرار گرفته اند و این امر نشان دهنده این موضوع است که بعد از پاندمی کرونا، تأثیرگذاری دانشگاه‌هایی که به حوزه پزشکی مرتبط هستند نسبت به دانشگاه‌های حوزه‌های دیگر بیشتر شده است.

نکته مورد توجه در رتبه بندی دانشگاه‌ها این است که شاخص‌های هر یک از رتبه بندی‌های معتبر جهانی متفاوت از دیگری است و نمی‌توان یک دانشگاه صنعتی را در مقایسه با یک دانشگاه جامع در شاخص‌های یکسان برآورد کرد اما در مجموع نیاز است که دانشگاه‌ها در شاخص‌های ویژه ای از جمله درآمد از صنعت و یا پژوهش مؤثر نقش ویژه ای ایفا کنند.