بسیاری از مورخان بر ریشه کلمه " منبر " اختلاف نظر دارند، عده ای می گویند از سوی حبشی ها به زبان عربی وارد شده است و ریشه آن " ونبر" به معنای صندلی یا مکانی رفیع که پادشاه یا رئیس دیوان بر آن می نشیند، است، بعدها واو به میم تبدیل شد و تا امروز نیز در زبان حبشی ها مورد استفاده است. برخی می گویند که از اصل عربی " نبر " مشتق شده و به معنای بالارفتن است، یعنی کسی که از چیزی بالا می رود .
اولین مسجدی که ساخته شد، بسیار ابتدایی بود و بخشهای دیگر چون قبه، محراب، مناره و گلدسته بعدها به آن اضافه شد و امکان خود نمایی معماری اسلامی را فراهم آورد، این مسجد دارای منبر نیز نبود . گفته می شود در سال هفتم هجری هنگامی که حضرت محمد (ص) برای خطبه روز جمعه بر تنه ای از تنه های درخت خرما که به سمت قبله بود، ایستاد تا مقابل نمازگزاران صحبت کند، زنی از انصار به رسول خدا گفت "یا رسول الله آیا می خواهی چیزی برایت قرار دهم تا بر آن بنشینی، غلامی دارم که نجار است". پیامبر گفت: "اگر می خواهی چنین کن" و برای او منبری ساخت که روز جمعه بر روی آن رفت و سخنرانی کرد.
البته در سال ساخته شدن منبر اختلاف وجود دارد برخی سال هفتم و برخی سال هشتم را زمان ساخت اولین منبر می دانند . حتی در نام غلامی که این منبر را ساخت نیز اختلافاتی وجود دارد. اگر چه منبر میان اعراب مرسوم نبوده است، اما از آن پس حضرت محمد (ص) از منبر برای آموزش مردم نیز استفاده می کرد .
گفته می شود، اولین منبر پس از این منبر را عمروعاص در شهر فسطاط پس از فتح مصر بنا کرد. سپس در شهرهای بزرگ در مساجد گسترش یافت. به ویژه در دوران امویها در شام، عراق و حجاز افزایش چشمگیری یافت که تبحر مسلمانان و معماران را نشان می دهد.
منبرها با توجه به ذوق و استعداد معماران و با توجه به نیاز دوران خود از گونه های مختلفی بودند، برخی از آنها از جنس چوب و یا سنگ، برخی ثابت و یا متحرک و برخی به شکل قدیمی سنتی و یا به شکل جدید ساخته شده اند.
ساخت منبرهای چوبی در زمان رسول خدا (ص) رواج داشت که ماده اولیه آن چوب بود که با پیشرفتهای زندگی بشری و اهتمام مسلمانان به تزئینات منبر افزایش یافت، به طوری که برای ساخت مساجد هزینه های هنگفتی صرف می شد که از برجسته ترین اهتمام آنها توجه به منبرهای چوبی بود . استفاده از انواع خاص چوبهای نفیس و مقاوم و تزئین آنها نشانگر هنر معماری مسلمانان بود که از چوبهای آبنوس، گردو و گاهی برای تزئین از قطعات کاشی نیز استفاده می کردند .
معماران مسلمان سعی می کردند تا این منبرها را تزئین کنند، از این رو بر روی آنها آیادت قرآن، احادیث نبوی، نام سلاطین، نام سازندگان منبر و تاریخ آن را حک می کردند و با شیوه های خاص اسلامی مانند ستاره های مختلف الاضلاع و خطوط عربی به زیبایی می آراستند. این منابر از شاهکارهای هنری معماران مسلمان برخوردار بود، به گونه ای که با گذشت قرنها همچنان زیبایی آن زبانزد خاص و عام است.
منبرهای سنگی در دوران عثمانیها به کار برده شد. چرا که نسبت به چوب مقاوم تر بودند . معماران مسلمان با تغییر جنس منبر کار خود را تغییر ندادند، بلکه به تزئین و کتابت بر روی آن اقدام کردند و تا حدی که می توانستند احساسات عرفانی و معنوی خود را به زبان هنر مطرح کردند و در هنرهای خود بر روی منبرها به کار بردند.
بیشتر این منبرهای چوبی و یا سنگی ثابت بودند . اما منبرهایی وجود داشت که بنا به دلایلی ثابت نبوده و قابل حمل و نقل و انتقال از جایی به جای دیگر بودند. به گونه ای که خطیب برای سخنرانی خطبه نماز جمعه بالای آن می رفت و پس از اتمام سخنرانی، به اتاقی خاص در کنار قبله منتقل می شد. این شیوه در مساجد اندلس و شمال آفریقا رواج داشت.
این منبرهای متحرک در مسجدالحرام نیز وجود داشت که مقابل در کعبه برای خطبه قرار می دادند، سپس آن را به مکانی دورتر می بردند تا طواف دور کعبه را با مشکل مواجه نکند. در گذشته در مکه از منبرهای متحرک به طور جدی محافظت می کردند. حتی گفته می شود معاویه منبر خود را از شام به مکه آورد تا در آن خطبه بخواند.
منبرهای سنتی و قدیمی منبرهایی بودند که در کنار دیوار قبله در ردیف اول ساخته می شدند و بالای سر نمازگزاران قرار داشت و دارای در بود و در کنار آن نرده و پله قرار داشت که این شکل منبرهای قدیمی به صورت کلی بوده است که مساجد قدیمی در دورانهای اسلامی از این شیوه استفاده می کردند که در دوران امویها آغاز و پس از سقوط دولت عثمانی از کار افتاد.
منبرهای جدید منبرهایی هستند که جزئی از محراب به شمار می روند و دارای دو یا سه پله هستند. دارای ستونهایی از چوب هستند . برخی از آنها دری به سمت دیوار قبله دارند که خطیب از آن وارد می شود و بالای منبرمی رود. برخی از آنها دارای 10 و یا بیشتر پله است. برخی از این منبرها دارای شکل هلال واژگون هستند که یکی از سرهای آنها بر زمین و سر دیگرش زیر پاهای خطیب است. این شیوه از ابتکارات معماران مسلمان است که برای تزئین و زیبا نشان دادن اجزای مساجد که با اسلام مرتبط است، از طرحها و شیوه های خاصی استفاه می کردند.
همه مساجد دارای یک منبر بودند که البته در بغداد مسجد دارالسلطان دارای دو منبر بود . یک منبر برای واعظان بود که ارتفاع و زیبایی آن کمتر از منبر خطیب بود. خطیب از منبر برای خواندن خطبه های نماز جمعه استفاده می کرد. منبر واعظ که متحرک بود، برای درس دادن در طول هفته مورد استفاده قرار می گرفت.
نظر شما