میراث ناملموس ایران در صف یونسکو/ کدام میراث ایرانی جهانی می‌شود

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ فاطیما کریمی _ بر اساس تعریف سازمان جهانی و فرهنگی یونسکو، میراث فرهنگی به دو دسته «میراث ملموس و ناملموس» تقسیم می‌شود. میراث ناملموس برای نخستین بار در ادبیات حقوقی بین‌المللی در قالب کنوانسیون ۲۰۰۳ مطرح شد.

با تصویب این کنوانسیون جامعه بین‌المللی گام مهمی برای صیانت از میراث ناملموس که در ایران به آن میراث معنوی هم گفته می‌شود، برداشت. میراث معنوی به اقدام‌ها، نمایش‌ها، ابزارها، دانش، مهارت‌ها و مصنوعات سنتی و دستی و فضاهای فرهنگی مرتبط با آنها گفته می‌شود که جوامع، گروه‌ها و در برخی موارد افراد، آنها را به‌مثابه بخشی از میراث فرهنگی خود می‌شناسند.

این میراث از نسلی به نسل دیگر منتقل و به‌طور مداوم توسط جوامع و گروه‌ها در پاسخ به محیط، طبیعت و تاریخ بازآفرینی شده و حس هویت و استمرار را به ارمغان آورده و به این ترتیب احترام به تنوع فرهنگی و خلاقیت بشری را ترویج می‌دهند.

ایران در ۲۲ آذر ۱۳۸۴ این کنوانسیون را در مجلس به تصویب رساند و شورای نگهبان در ۱۵ دی همان سال آن را تأیید کرد و به‌عنوان چهلمین کشور عضو به کنوانسیون ۲۰۰۳ پیوست.

عضویت در این شورا راه را برای ثبت میراث معنوی کشورمان از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت به‌عنوان متولی این امر از ابتدای مهرماه ۱۳۸۵ هموار کرد.

غیر از صدها پرونده ثبت‌شده ملی، تاکنون ایران میراث ناملموسی مانند نوروز، موسیقی ایرانی، تعزیه، موسیقی بخشی‌های خراسان، مهارت بافت فرش عشایری قشقایی، مهارت بافت فرش کاشان، مهارت سنتی دریانوردی، آئین پهلوانی و زورخانه‌ای و… را به ثبت جهانی رسانده است.

دو روز مانده به آغاز نشست بررسی پرونده‌های میراث ناملموس

هر ساله در آذرماه نشست کمیته بین الدول حفاظت از میراث ناملموس در یکی از کشورها برگزار می‌شود و پرونده‌های پیشنهادی در آن مورد بررسی قرار می‌گیرند تا در فهرست جهانی یونسکو ثبت شوند.

این بار نیز هفدهمین نشست کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی پادشاهی مراکش در شهر رباط از ۲۸ نوامبر تا ۳ دسامبر ۲۰۲۲ برگزار می‌شود. آقای سمیر آداره، سفیر و نماینده دائم پادشاهی مراکش در یونسکو، ریاست این گردهمایی سالانه را بر عهده دارد. مراسم افتتاحیه آن هم روز یکشنبه ۲۷ نوامبر ۲۰۲۲ در باشگاه سلطنتی برگزار می‌شود.

در این اجلاس کشورهای عضو درباره وضعیت فعلی پرونده‌هایی که قبلاً در فهرست حفاظت فوری ثبت کرده اند گزارش می‌دهند. از جمله کشور آذربایجان که در این بخش درباره وضعیت عنصر چوگان؛ اسب سواری سنتی قره باغ در جمهوری آذربایجان گزارش می‌دهد. همان پرونده‌ای که ایران پس از رسانه‌ای شدن موضوع؛ برای ثبتش اعتراض کرد و در نهایت چوگان محدود به قره باغ شد.

بخش مهمی که در آن نامزدهای میراث ناملموس برای جهانی شدن مورد بررسی قرار می‌گیرند ۴۶ پرونده را در برگرفته است. این پرونده‌ها یا به صورت سهمیه ملی از سوی یک کشور ارائه می‌شوند و یا به صورت پرونده‌های چند ملیتی هستند که به صورت مشارکتی از سوی بیش از دو کشور ارائه شده‌اند.

برخی از این عناصر یا پرونده‌ها، به دلیل شباهت‌های فرهنگی میان کشورهای همسایه مشترک هستند به همین دلیل کشورها یا آن را به صورت پرونده چند ملیتی ثبت می‌کنند یا در تلاش هستند آن عنصر را تنها به نام کشور خودشان به ثبت برسانند در این صورت یونسکو اعلام کرده هر پرونده ملی تنها می‌تواند یک سال و نیم یک بار ارائه شود اما پرونده‌های چند ملیتی محدودیتی ندارند.

پرونده‌های پیشنهادی ایران با مشارکت کشورهای دیگر

امسال در بخش بررسی نامزدها برای ثبت احتمالی در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت؛ ایران پرونده یلدا یا چله را به این اجلاس ارائه کرده است. این پرونده قبلاً به صورت ملی ارائه شده و مورد موافقت قرار نگرفته بود. اما این بار پرونده یلدا با کشور افغانستان به صورت مشترک بررسی خواهد شد. در این صورت هر کشوری که چنین آئینی را داشته باشد نیز می‌تواند به این پرونده افزوده شود.

مهارت ساخت و نواختن عود یا همان بربط نیز از جمله پرونده‌های پیشنهادی ایران برای بررسی در این اجلاس است. این پرونده نیز با مشارکت کشور سوریه ارائه شده است. هنر ساخت و نواختن رباب نیز سومین پرونده پیشنهادی است که با همکاری و مشارکت کشورهای ایران، تاجیکستان و ازبکستان ارائه شد.

پرونده جشن مهرگان را نیز ایران و تاجیکستان ارائه کردند. این پرونده از جمله پرونده‌های برگشت داده شده بود چون یونسکو اعلام کرد این جشن بیشتر از آنکه در ایران برپا باشد به صورت مفصل در تاجیکستان برگزار می‌شود به همین دلیل این پرونده توسط تاجیکستان ارائه شده و ایران به آن پیوست تا به صورت مشترک جهانی شود.

در میان پرونده‌های چند ملیتی باز هم دیده می‌شود که ترکمنستان نیز پرونده هنر سوزن دوزی به سبک ترکمنی را با همکاری ایران ارائه کرده است.

افغانستان ایران و آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان نیز به صورت مشترک پرونده نوغان داری و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی را به صورت پرونده چند ملیتی ارائه کرده اند که شانس زیادی برای ثبت دارد چون این پرونده با مشارکت هفت کشور ارائه شده و یونسکو نیز در راستای اهداف خود این نوع پرونده‌ها را که نشان از مشارکت چندین کشور با یکدیگر است را برای ثبت در اولویت قرار می‌دهد.

فرهنگ پهلوانی، سبک کمال الدین بهزاد در هنر مینیاتوری، نخل خرما و روایت‌های ملانصرالدین در فهرست پرونده‌های پیشنهادی کشورهای دیگر قرار دارند

بررسی‌های خبرنگار مهر درباره پرونده‌های پیشنهادی کشورهای دیگر که برای ثبت در فهرست میراث ناملموس جهانی ارائه کرده اند، نشان می‌دهد؛ ایران هنوز به برخی از این پرونده‌ها به صورت کامل رسیدگی نکرده تا بتواند خود را نیز در آنها مشارکت دهد.

از طرفی برخی پرونده‌ها به صورت ملی از سوی کشورها ارائه می‌شوند که در این صورت نیز متولیان ثبت میراث فرهنگی در ایران می‌بایست روی آنها دقت بیشتری کنند شاید که قابل پیگیری باشند.

مثلاً نخل خرما، دانش، مهارت، سنت و مهارت‌های مربوط به آن با همکاری امارات، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، موریتانی، مراکش، عمان، قطر، فلسطین، عربستان سعودی، سودان، تونس و یمن نیز پیشنهاد داده شده است.

روایت‌های ملانصرالدین و چند نفر دیگر از جمله افراد سخنور نیز در قالب پرونده‌ای با همکاری آذربایجان قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان ارائه شده است.

«فرهنگ پهلوانلیق: بازی‌های سنتی زورخانه ای، ورزش و کشتی» نیز به صورت پرونده ملی از سوی آذربایجان برای ثبت پیشنهاد شد.

«سبک کمال الدین بهزاد در هنر مینیاتوری» عنوان پرونده‌ای است که افغانستان آن را به صورت ملی ارائه کرده و در شرح آن نیز نوشته که سنت مینیاتوری شامل نقاشی چهره‌ها و صحنه‌های دقیق، رنگارنگ و پیچیده به تصویر کشیده می‌شود و داستانهای اجتماعی، مسائل اقتصادی و اسطوره‌های منطقه‌ای را با استفاده از مداد، قلم مو، رنگ دانه‌های طبیعی و برگ‌های طلا یا نقره بیان می‌کند. این هنر در قندهار، بلخ، کابل، هرات و غور نیز رایج است. البته که کمال الدین بهزاد هنرمند افغانستانی بوده است.

با این وجود قرار است کارشناسان کمیته بین الدول میراث ناملموس در یونسکو همه این پرونده‌ها را طی شش روز بررسی کرده و در صورت موافقت اعضای کمیته به ثبت جهانی برسانند.

پرونده‌های پیشنهادی میراث ناملموس ایران در سال ۲۰۲۳

ایران امسال پرونده‌های پیشنهادی خود را برای بررسی در کمیته بین الدولی که قرار است در سال ۲۰۲۳ برگزار شود ارسال کرده است. پرونده‌های زیارت رضوی، هنر تذهیب و افطاری جز پرونده‌هایی هستند که نوروز ۱۴۰۱ به یونسکو ارسال شدند.

پرونده زیارت رضوی به دلیل محدودیت‌های سهمیه‌ای یونسکو نتوانسته بود در اجلاس کمیته بین الدول سال گذشته مطرح شود بنابراین با تأخیر مجدد برای یونسکو ارسال شد.

پرونده برنامه پاسداری خود از زیارت رضوی نیز با موضوع ارتقای فرهنگ میزبانی از زوار حضرت رضا (ع) دومین پرونده‌ای است که در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو ثبت می‌شود.

افطاری نیز جزو پرونده‌های چند ملیتی خواهد بود که با همکاری ترکیه، ازبکستان ارائه می‌شود. پرونده بعدی تذهیب است که آن هم به صورت مشترک توسط ایران، ترکیه، آذربایجان، تاجیکستان و ازبکستان تدوین شد و قرار است در فهرست میراث ناملموس قرار گیرند.