جایگاه روش تحقیق در علوم/معرفت‌شناسی مبنای اصلی انتخاب روش پژوهش

به گزارش خبرنگار مهر، صمد بهشتی، پیش از ظهر یک شنبه در نشست علمی «آشنایی با انواع روش‌های تحقیق در حوزه علوم انسانی» که توسط مؤسسه‌های آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی (ره) و مجتهده امین (ره) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد با اشاره به اینکه جایگاه روش تحقیق در همه علوم، خاص و ویژه است، اظهار داشت: هر رشته علمی که بخواهد اعلام استقلال کرده، به صورت مجزا از سایر رشته‌ها خودی نشان داده و اعلام موجودیت کند، حداقل باید تکلیف خود را با دو موضوع روشن کند.

وی افزود: موضوع اول علم و بعد روش تحقیق مورد استفاده در آن علم است و اینکه قرار است منابع شناختی در آن علم چه باشد و از چه روشی برای تحلیل داده‌ها استفاده شود.

جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه یاسوج با بیان اینکه در روش تحقیق به دنبال این هستیم که سوالات مطرح در یک علم مطرح، با چه روشی پاسخ داده می‌شود، تاکید کرد: قطعاً پاسخ به سوالات فقط و فقط از طریق علم به دست نمی‌آید و بسیاری اوقات از طریق تجربه زیسته افرادی که در دنیا زندگی کرده و انباشت تجربه داشته‌اند، به دست می‌آید که از آن با عنوان شعور عامیانه یا عقل سلیم یاد می‌شود.

وی ادامه داد: گرچه شعور عامیانه می‌تواند پاسخگوی بسیاری سوالات باشد اما بر مبنای علمی نیست زیرا روش‌های تحقیق اصول و معیارهایی دارد که عقل سلیم بر اساس آن نیست برای مثال، ما در روش‌های علمی به دنبال مطالعه نظام‌مند هستیم.

۳ عنصر مهم برای تشخیص مطالب علمی از مبتنی بر تجربه

بهشتی ادامه داد: برای اینکه بتوانیم ادعا کنیم که آنچه می‌گوئیم علمی است و نه بر اساس عقل سلیم، باید سه عنصر را در آن لحاظ کنیم، اولین مورد نظریه‌ها هستند، نظریه‌ها یک چارچوب فکری برای ما ایجاد می‌کنند و دستگاه‌هایی هستند که نحوه ارتباط پدیده‌ها را با یکدیگر مشخص می‌کنند، در کنار نظریه‌ها، روش‌شناسی و روش وجود دارد.

وی اضافه کرد: در اینجا بحثی به نام معرفت‌شناسی مطرح می‌شود که مبنایی است برای انتخاب روش‌ها و اصول کلی حاکم بر تفکر روشی ما است، به طور مثال اینکه ما پاسخ به این سوال را که واقعیت ثابت است یا نسبی؟ آیا حقیقت ثابت است که همه درک معینی از آن دارند یا مفهومی متغیر است که برداشت از آن در افراد متفاوت است؟ جایگاه تجربه و حواس پنج گانه در شناخت کجاست؟ و غیره را چگونه بدهیم.

جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه یاسوج گفت: در واقع مسائلی مثل اینکه ما ماده را اصل بدانیم یا اصالت را به آگاهی و ذهن بدهیم و صحیح یا خطا بودن حواس پنج گانه در معرفت شناسی مطرح می‌شود که پس از پاسخ به این سوالات می‌شود وارد صحبت از روش و رویکرد شد.

وی افزود: چند دسته از نظریات در این زمینه از هم تفکیک می‌شوند، نظریات اثبات گرایی که بیشتر در خصوص کارهای کمی به کار می‌رود و نظریه تفسیرگرایی که برای کارهای کیفی استفاده می‌شود، به جز این دو دسته نظریه‌های جدیدتری هم وجود دارد که با عنوان دیدگاه‌های تلفیقی شناخته می‌شود، در این دیدگاه نقدهایی به هر دو روش می‌شود که ترکیبی از نگاه کمی و کیفی و ترکیبی از نگاه اثبات گرایانه و تفسیری است که در ادبیات علمی با عنوان «میکس متد» از آن یاد می‌شود.

این جامعه‌شناس تاکید کرد: در مطالعات کمی، چارچوب انعطاف ناپذیر و ذهن ساختاریافته وجود دارد، عمدتاً به دنبال نظریه‌آزمایی و اندازه‌گیری داده‌های عینی هستیم، در حالی که مطالعات کیفی اینگونه نیستند ساختار منعطف دارند و محقق در پی نظریه‌آزمایی و عدد و رقم نیست بلکه مقصود او، شناخت مفهوم است.

نظرسنجی یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های پیمایشی است

وی با اشاره به روش پیمایش گفت: این نوع روش کاملاً کمی و آماری است و نظرسنجی یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های پیمایشی است که نتایج بسیار قابل قبولی هم ارائه می‌دهد در کشورهای غربی که ساختارهای تحقیقاتی قوی‌تری وجود داشته و مردم نگرانی از بابت پاسخگویی ندارند، نظرسنجی‌ها نتایج بهتر و واقعی‌تری دارند. در روش‌های پیمایشی همه متغیرها به عدد و رقم تبدیل می‌شوند در حوزه علوم انسانی بالغ بر ۹۰ درصد متغیرها، ذهنی هستند و افراد مختلف، درک و برداشت متفاوتی از آن دارند اگرچه دریافت مفاهیم ذهنی به صورت کمی مشکل است و ممکن است خطای زیادی داشته باشد، اما تکنیک‌هایی وجود دارد که می‌تواند این خطاها را به حداقل برساند.

بهشتی با اشاره به اینکه غیر از روش پیمایشی، روش آزمایشی هم وجود دارد، خاطرنشان کرد: روش‌های پیمایشی بیشتر مورد استفاده جامعه‌شناسان و روش‌های آزمایشی مورد استفاده روانشناسان هستند که دارای چند مدل آزمایش طبیعی، میدانی و تحقیق آزمایشگاهی است.

وی با اشاره به روش‌های کیفی گفت: بیشترین ابزار در روش‌های کیفی مصاحبه است که عمدتاً تحلیل داده‌های کیفی با مکانیزم‌های تقلیل داده‌ها، کدگذاری داده‌ها و ترکیب داده‌ها انجام می‌شود. کار کیفی در ابتدای امر بسیار ساده به‌نظر می‌رسد اما پس از ورود کار به ویژه در بخش تحلیل داده‌ها، بسیار سخت می‌شود.

مهارت و دانش ضرورت‌های یک پژوهش علمی

جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه یاسوج بیان کرد: برای پژوهشگر کیفی بودن، باید از دانش و مهارت‌های لازم برخوردار باشیم، توانایی کنار گذاشتن پیش‌فرض‌ها و ارزش‌های فردی را داشته و از خلاقیت و هوش بالا و توانایی نوشتن گزارش برخوردار باشیم. بنابراین هرکسی توان پرداخت به تحقیق کیفی را ندارد. در روش‌های تحقیق کیفی، استراتژی‌های زیادی مثل قوم‌نگاری، پدیدارشناسی، گراندتئوری، تحلیل تاریخی و غیره وجود دارد و استفاده از هریک از این استراتژی‌ها به سوال تحقیق باز می‌گردد.