دلایل مبهم چالش‌‎های دریاچه ارومیه

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- سکینه اسمی: از سال ۷۶ روند خشک شدن دریاچه ارومیه آغاز شده و امروز با گذشت سه دهه این روند نه تنها متوقف نشده بلکه در بدترین وضعیت تاریخ از نظر کم‌آبی قرار دارد.

بر اساس آخرین آمار روز ۳ دی‌ماه، تراز دریاچه ارومیه با ۴۹ سانتی متر کاهش در مقایسه با مدت مشابه پارسال به ۱۲۷۰.۱۴ رسیده که در مقایسه با ابتدای سال آبی مهر ۱۴۰۱ نیز تنها یک سانتی‌متر افزایش داشته با این حال با میانگین بلندمدت ۴.۲۹ متر فاصله دارد.

همچنین بر اساس این آمارها، حجم آب دریاچه ارومیه در مقایسه با ۱۷.۲۸ میلیارد مترمکعب در زمان اکولوژیک، بیش از ۱۵.۷۰ میلیارد مترمکعب حدود ۹۴ درصد کمتر شده است.

در آمارهای ثبت شده ۳۱ سال اخیر (از سال ۱۳۷۰) تاکنون، تراز ۱۲۷۰.۰۵ در روز بیست و هفتم آبان‌ماه سال ۱۴۰۱ بدترین تراز ثبت شده است.

دریاچه ارومیه در سه دهه اخیر که بحران خشک شدن را طی می‌کند، بارها و به کرات به سرتیتر بسیاری از رسانه‌ها تبدیل شده اما کمتر در خصوص چرایی و دلایل علمی رخداد این بحران توجه شده است، در روزهای اخیر و در اوج شرایط وخیم این تالاب بین المللی بیان نقش مهم پل میانگذر شهید کلانتری از سوی سازمان فضایی ایران دوباره زخم کهنه کم توجهی و غفلت مسئولان در این زمینه را سرباز زده است.

هر چند برای فهم چرایی وضعیت موجود دریاچه ارومیه چندان نیاز به دانش و علم پیچیده نیست چرا که دریاچه ارومیه یک حوضه آبی بسته است که آب آن از محل بارش مستقیم و روان آب ورودی از آب راهه ها، ۲۱ رودخانه دائمی و ۳۹ رودخانه دوره‌ای تأمین می‌شود.

آب ورودی به دریاچه ارومیه یا هر دریاچه دیگری، از آب بارندگی تأمین می‌شود که به سه گونه وارد دریاچه می‌شود: بارش مستقیم به روی سطح دریاچه، ورود از طریق آب‌های سطحی و رودخانه‌ها، و ورود از طریق آب‌های زیرزمینی.

بارش مستقیم، تنها بخش ناچیزی از سهمیه آب دریاچه را شامل می‌شود و بخش عمده آب دریاچه توسط آب‌های سطحی (رودخانه‌ها) و منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود، ساخت بی رویه‌ی سدها بر مسیر رودخانه‌ها و پمپاژ بی رویه آب‌های زیرزمینی در دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه، توسعه ناپایدار اراضی کشاورزی آن را از این دو منبع اصلی آب خود محروم کرده و منجر به خشک شدگی دریاچه شده است.

و اما نکته‌ای که این روزها مجدد بحث‌های علمی و کارشناسی و ابهامات در خصوص دلایل خشک شدن این تالاب بین المللی را سرتیتر رسانه‌ها کرده است، سهم پل شهید کلانتری در خشک شدن دریاچه ارومیه و نبود پاسخ مشترک به دلایل اصلی و میزان تأثیرها است. پاسخی که اگر در این سه دهه اجماعی از سوی مسئولان گذشته تا حال بر این سوالات داشتند شاید وضعیت دومین دریاچه شور دنیا امروز این نبود.

سازمان فضایی ایران: پل کلانتری نقش بسزایی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است

سخنگوی سازمان فضایی ایران طی روزهای اخیر در حساب کاربری شبکه اجتماعی خود اعلام کرده است، با بررسی تصاویر ماهواره‌ای پل کلانتری یکی از عوامل تخریب اکوسیستم و نقش بسزایی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است.

پل کلانتری نقش بسزایی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است و میزان مصالح وارد شده به دریاچه برای احداث این میان گذر و برهم خوردن چرخه جریان‌های آبی در نیمه شمالی و جنوبی این دریاچه، یکی از عوامل تخریب اکوسیستم و خشک شدن آن است «حسین دلیریان» در این متن نوشته است: پل کلانتری نقش بسزایی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است و میزان مصالح وارد شده به دریاچه برای احداث این میان گذر و برهم خوردن چرخه جریان‌های آبی در نیمه شمالی و جنوبی این دریاچه، یکی از عوامل تخریب اکوسیستم و خشک شدن آن است.

پل میان‌گذر شهید کلانتری دریاچه ارومیه که دو استان آذربایجان‌غربی و آذربایجان‌شرقی را به هم متصل می‌کند، یک هزار و ۷۰۹ متر طول دارد که یک هزار و ۲۷۶ متر آن در داخل دریاچه ارومیه اجرا شده و فاصله میان دو شهر تبریز و ارومیه را به ۱۳۵ کیلومتر کاهش داده است.

در سال‌های دهه ۸۰ بعد و قبل از بهره برداری از این پل و روزهای بحرانی دریاچه ارومیه بارها در خصوص سهم میانگذر شهید کلانتری و سایر دلایل این بحران نه تنها از سوی مسئولان بلکه کارشناسان علمی و تخصصی بحث‌های متعددی مطرح شد و حتی از دید علمی نقش مهم این پل در وقوع بحران دریاچه ارومیه نیز رد شد اما بعد از چندین سال بیان مجدد و تاکید بر نقش بسزای این پل در تشدید یا وقوع بحران دریاچه ارومیه از سوی سازمان فضایی دوباره بر ابهام دلایل اصلی وقوع بحران خشک شدن دریاچه ارومیه شده است.

نتایج مطالعات جدید دانشگاه تبریز با نظارت انجمن هیدرولیک ایران نشان داده که احداث پل میان‌گذر روی دریاچه ارومیه هیچ ارتباطی با خشک شدن این دریاچه ندارد.

در این مطالعه در این رابطه آمده است: «عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه کاهش منابع آب سطحی ورودی به این دریاچه از طریق تعدی به حقابه زیست‌محیطی این دریاچه در کل سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. جاده میان‌گذر به دلیل عدم تأثیر بر کاهش حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه به عنوان عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه شناسایی نمی‌شود.» اما چرا با وجود رد علمی مکرر نقش میانگذر دریاچه ارومیه در این بحران مطرح می‌شود؟ پاسخی که شاید بتواند مسئولان را از خواب غفلت کم توجهی به تشدید بحران دریاچه بیدار کند.

پل شهید کلانتری تأثیر چندانی در خشک شدن دریاچه ارومیه ندارد

نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی اما معتقد است میانگذر دریاچه ارومیه چندان تأثیر قابل توجهی در خشک شدن این تالاب بین المللی ندارد و نقش این طرح در بین سایر عوامل خشک شدن دریاچه کم تأثیر بوده است.

سیدسلمان ذاکر در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه میانگذر دریاچه ارومیه شاید مقداری به دلیل جاده خاکی ایجاد شده مانع چرخه جریان آب شود اما نقش آن ۵۰ یا ۳۰ درصد نیست بلکه نقش ناچیزی در خشک شدن دریاچه ارومیه دارد، افزود: به جای بیان نقش پل شهید کلانتری در خشک شدن دریاچه ارومیه باید به دنبال موانعی که باعث عدم ورود آب به تالاب شده است باشیم.

به جای تأثیر ناچیز پل شهید کلانتری در خشک شدن دریاچه ارومیه به دنبال علت قطع شریان‌های اصلی دریاچه ارومیه باشیم وی با بیان اینکه زرینه رود و سیمینه رود از شریان‌های اصلی دریاچه ارومیه محسوب می‌شوند، افزود: سالهاست آب زرینه رود به عنوان شریان اصلی دریاچه ارومیه به جای جاری شدن به سمت دریاچه ارومیه برای آب شرب و صنعت استان‌های همجوار می‌رود و کسی در این زمینه جوابگو نیست.

ذاکر با بیان اینکه زرینه رود نقش نزدیک ۵۲ درصدی در ورودی آب به دریاچه ارومیه دارد، عنوان کرد: این در حالی است که سالهاست آب زرینه رود برای آب شرب تبریز صرف می‌شود در حالی که این آب نیاز استان و دریاچه ارومیه است.

نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی به جای تأثیر ناچیز پل شهید کلانتری در خشک شدن دریاچه ارومیه به دنبال علت قطع شریان‌های اصلی دریاچه ارومیه باشیم، گفت: اگر این شریان‌های اصلی دریاچه ارومیه چاره اندیشی شود دریاچه ارومیه امروز وضع موجود را شاید نداشت.

ذاکر با اشاره به آماده افتتاح شدن عظیم‌ترین طرح احیای دریاچه ارومیه تونل انتقال آب از زاب گفت: دهه فجر با بهره برداری از این طرح شاهد ورود ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب به سمت دریاچه ارومیه خواهیم بود که امیدواریم زمینه ساز احیای این زیست بوم ارزشمند باشد.

توسعه ناپایدار اراضی کشاورزی مهمترین عامل بحران دریاچه ارومیه محسوب می‌شود

رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه بر خلاف اظهارنظر نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی می‌گوید، پل شهید کلانتری ارومیه بدون ملاحظات زیست محیطی اجرا شده و بی شک نقشی خشک شدن دریاچه ارومیه دارد اما عامل اصلی این بحران نیست.

دکتر کامران زینال زاده در گفتگو با خبرنگار مهر برداشت غیرمجاز و توسعه ناپایدار کشاورزی را مهمترین دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه دانست و گفت: متأسفانه تاکنون نه مدیران، نه خبرنگاران و نه مردم عادی هنوز به این باور که در شرایط بحرانی و کم آبی قرار داریم نرسیده‌اند بنابراین شاید درک درستی از بحران دریاچه ارومیه هنوز نداریم.

وی با بیان اینکه هم اکنون سه برابر متوسط سرانه آب در استان مصرف می‌شود و اراضی کشاورزی همچنان به صورت بی رویه توسعه می‌یابد، گفت: در شرایطی که با بحران کم آبی در استان و کشور مواجه هستیم محصولاتی که پرآب بر و غیربومی هستند هنوز در استان در سطح وسیعی از جمله چغندرقند و سیب تولید می‌شود.

زینال زاده با بیان اینکه در حالی که با مشکل کم آبی مواجه هستیم با تولید این محصولات پرآب و غیربومی در واقع آب موجود و کم را به سایر کشورها در قالب این محصولات صادر می‌کنیم، افزود: این موضوعی است که هنوز با توجه به شرایط بحرانی دریاچه ارومیه و کم آبی درک درستی از آن نداریم.

رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه با انتقاد از رشد بیش از ۵ برابری اراضی کشاورزی و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر در استان و استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه عنوان کرد: پل شهید کلانتری به دلیل رعایت نکردن ملاحظات زیست محیطی شاید باعث عدم گردش آب دریاچه ارومیه در دو سمت شده باشد اما عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه به شمار نمی‌رود.

پل شهید کلانتری به دلیل رعایت نکردن ملاحظات زیست محیطی شاید باعث عدم گردش آب دریاچه ارومیه در دو سمت شده باشد اما عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه به شمار نمی‌رود زینال زاده اضافه کرد: با فرض نقش پل شهید کلانتری در خشک شدن دریاچه ارومیه طی سال‌های اخیر آبی وارد دریاچه ارومیه به دلیل برداشت‌های بی رویه و توسعه ناپایدار بخش کشاورزی به دریاچه وارد نشده است که پل باعث عدم گردش درست آب شود، دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر ورودی نداشته است که بخواهیم آن را حفظ کنیم.

رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه با بیان اینکه فقط باغات سیب ۲۰ درصد آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنند، افزود: متأسفانه در بخش کشاورزی با روی آوردن به کشت گیاهان غیربومی و پرآب بر مثل هندوانه، سیب و چغندرقند و… بحران دریاچه ارومیه را تشدید کرده‌ایم و باید در این زمینه چاره اندیشی اساسی شود.

صرف نظر از این دیدگاه علمی یا غیرکارشناسی در خصوص نقش میانگذر شهید کلانتری در تشدید بحران خشک شدن دریاچه ارومیه این نکته مطرح است اصلاً در سال‌های اخیر آبی وارد دریاچه ارومیه شده است که پل مانع گردش درست آن در دو سوی پل شود یا نه؟

نکته قابل تأمل دیگر اینکه اگر پل کلانتری نقش بسزایی در وقوع یا تشدید شرایط بحرانی دریاچه ارومیه دارد آیا می‌توان جدای از صرف هزینه‌های میلیاردی برای احداث میانگذر و این پل آن را تخریب و دریاچه را به روزهای پرآبی بازگرداند؟

سوالاتی که پاسخ مشترک و قانع کننده مسئولان شاید بتواند گره کور این بحران زیست محیطی را بعد از سه دهه بازکند.