به گزارش خبرنگار مهر، همایش «حکمت عملی؛ چیستی، مبانی و روش‌ها» طی دو روز ۲۶ و ۲۷ دی‌ماه از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.
این نشست که به دبیری سید احمد غفاری برگزار شد در دو نوبت صبح و عصر چندین موضوع مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
حجت‌الاسلام سیداحمد غفاری قره باغ، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و دبیر علمی این نشست گفت:.حکمت عملی پنجره‌ای برای امتداد شریعت اسلامی در عرصه اجتماعی است. در حالی که فلسفه غربی امتداد عملیاتی در زندگی اجتماعی دارد اما متأسفانه فیلسوفان اسلامی نسبت به امتداد اجتماعی اندیشه‌های خودشان اهتمام کمی داشته‌اند و این نقطه ضعف فلسفه اسلامی است.
وی ادامه داد: بنابراین فعالان فلسفه عملی باید تلاش‌های بیشتری انجام دهند و به شکل دقیق‌تری به تبیین فلسفی این سازوکارها اقدام کنند. غرض ما رسیدن به یک رویه واحد نیست بلکه می‌خواهیم نگرش‌های مختلف را به محک بگذاریم لذا امیدواریم در این عرصه موفق باشیم و نشست‌های ما بر اساس همین نگاه چالشی و رفت و برگشتی باشد.
جایگاه اخلاق در فلسفه فارابی
در ادامه یحیی بوذری‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در این نشست با موضوع «روش‌شناسی حکمت عملی از منظر فارابی و ابن سینا»، به سخنانی پرداخت و گفت: در این فضای اجتماعی و سیاسی، اشاعره چندان با حسن و قبح عقلی سازگار نیستند لذا ابن سینا دقیقاً بر خلاف فارابی حکم کرده و می‌گوید مبادی حکمت عملی از شریعت می‌آید و وظیفه حکمت عملی تطبیق مبادی و جزئیات است. برای بنده سوال بود که ابن سینا چرا حکت عملی را چندان تحلیل نمی‌کند و گویا از نظر وی وظیفه فلسفه توجه به حکمت عملی نیست، بلکه با عقل عملی سر و کار دارد. فارابی در توضیح عقل عملی می‌گوید که عقل عملی، مُدرِک کلیات عملی و عقل نظری مدرک کلیات عقل نظری است اما ابن سینا چنین دیدگاهی ندارد هرچند ممکن است در برخی کتاب‌ها اشاراتی به این موضوع داشته باشد اما می‌گوید قواعد عقل نظری و عملی از مشهورات است و از تفکر و تأمل برهانی فیلسوف ناشی می‌شود.
وی ادامه داد: فارابی تأکید زیادی به فلسفه سیاسی دارد اما به اخلاق هم توجه دارد ولی این اخلاق در درون فلسفه سیاسی است. بنابراین اگر فارابی به عقل پرداخته است اقدام وی شبیه منابع استنباط شیعیان است در حالی که اهل سنت بیشتر به قیاس اعتقاد دارند.
اقدام مهم ابن سینا
وی با اشاره به اقدام مهم ابن سینا گفت: به نظر می‌رسد وقتی ابن سینا تدبیر منزل و سیاست را به فقه و شریعت محول می‌کند اخلاق در تمدن اسلامی به گونه‌ای بی‌صاحب می‌ماند. به همین دلیل ابن مسکویه بیشتر به اخلاق توجه می‌کند و کتاب‌هایی که تا دوره صفویه و قاجار در زمینه فلسفه عملی نوشته شده‌اند، بیشتر به اخلاق می‌پردازند.
بوذری نژاد افزود: این اقدام ابن سینا از لحاظ اجتماعی و اعتقادی دو اثر داشت که یک اثرش این بود که از نظر فلسفی، جایگاه شریعت را در مقابل مخالفان تبیین کرد و نیز باعث شد که ما دیگر مستقل از شریعت به مسائل سیاسی و اجتماعی نپردازیم؛ هرچند مدل فارابی که به شریعت و مسائل برهانی و عقلی توأمان می‌پردازد برای شرایط امروز ما مناسب‌تر است و می‌تواند برخی از مسائل را مرتفع کند.
فرونسیس قلمرو صیرورت را دربرمی‌گیرد
در ادامه این نشست حامد روشنی‌راد، پژوهشگر فلسفه، با موضوع «فرونسیس و نسبت آن با حکمت نظری نزد ارسطو» پرداخت و گفت: ارسطو بخش خردمند نفس را هم به دو بخش تقسیم می‌کند. از نظر ارسطو موجوداتی که در جهان وجود دارند دو بخش هستند که بخشی تغییرپذیر و بخشی تغییرناپذیر هستند بنابراین بخشی از نفس حسابگر و بخشی نیز شمارنده است. بخش حسابگر نفس با جهان متغیر ارتباط دارد. از نظر ارسطو فرونسیس یا حکمت عملی فضیلتِ جز حسابگرِ نفس و حکمت نظری، فضیلت بخش شمارنده نفس است.
این پژ وهشگر بیان داشت: برخی می‌گوید فضائل عقلی از منظر ارسطو پنج مورد هستند، اما ارسطو در نهایت به دو فضیلت عقلی اشاره می‌کند که شامل حکمت نظری و عملی هستند و بنیان متافیزیکی این تقسیم‌بندی همان است که افلاطون در تقسیم‌بندی بین جهان متغیر و جهان باثبات به آن اشاره کرده است. صحبت اصلی وی این است که نفس حسابگر معمولاً همیشه درباره امور ممکن به تفکر می‌پردازد و هیچ کس با خودش درباره اینکه دیروز چه اتفاقی افتاد مشورت نمی‌کند چون ضرورتاً رخ داده است هرچند ممکن است برای انسان پشیمانی داشته باشد. بنابراین متعلقات فرونسیس همیشه در مورد امور آینده هستند و به جای امور ثابت، قلمرو صیرورت را دربرمی‌گیرد.
نحوه پرداختن ابن سینا به جدل
سپس محسن جوادی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در این نشست با موضوع «نسبت ضروری جدل و علوم مدنی در ابن سینا»، گفت: ابن سینا می‌گوید ما در امور مدنی ناچار به جدل هستیم بنابراین ربطی ضروری در استعمال جدل در امور مدنی داریم. بارزترین و شاه کلید امر مدنی هم اخلاق است و در این امور ناچار به جدل هستیم. درباره معنای استدلال جدلی یا قیاس جدلی هم باید گفت که ابن سینا می‌گوید صورت‌بندی استدلال‌های جدل با استدلال برهان تفاوتی ندارد. ما در برخی موضوعات همانند جوشیدن آب در دمای صد درجه که در طبیعت وضع شده‌اند نقش و تصرفی نداریم، بلکه صرفاً آن را بیان می‌کنیم. اینها مقدمات برهانی هستند که ما صرفاً آنها را کشف می‌کنیم. وی می‌گوید اخلاق وضعی است و ناچاریم در اخلاق از جدل استفاده کنیم. در جدل تمرکز ما روی موضوعه بودن آن است و در اینجا دیگر با تبیین کاری نداریم. ابن سینا می‌گوید بنده معتقد نیستم که موضوع جدل ضد طبیعت است.
تعریف امور مدنی
وی با اشاره به این سوال که امور مدنی کدامند؟ ادامه داد: یکی از بهترین کتاب‌ها را در این زمینه فارابی نوشته است که تأثیر زیادی بر اندیشوران قرون وسطا گذاشت. وی ماهیت هر علمی از جمله فقه را توضیح داده است. فارابی در تعریف امور مدنی می‌گوید علم مدنی به فعل و غایت فعل که به امور ارادی ما مرتبط هستند می‌پردازد. وی از اینجا وارد حوزه سیاست هم می‌شود و می‌گوید سیاست هم امر مدنی است و مسیر هدایت و رستگاری هم کار سیاست است؛ در حالی که امروز در تعریف سیاست، بیشتر به امور معیشتی اشاره می‌شود. وی می‌گوید در جدل ضروری است از همه این موارد استفاده کنیم.
حجت‌الاسلام رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، در این نشست با موضوع «ظرفیت‌ها و کاستی‌های حکمت متعالیه برای بازتولید نظام حکمت عملی»، با طرح این سوال که آیا اصولاً حکمت عملی جزئی از فلسفه است یا خیر؟ گفت: معتقدم اگر فلسفه را تبیین، توصیف و تحلیل هستی در نظر بگیریم، حکمت عملی در قلمرو فلسفه قرار نمی‌گیرد چون کار فلسفه، باید و نباید نیست بلکه کار آن توصیف هستی است و راجع به هست‌ها صحبت می‌کند اما این سنتی جا افتاده در فلسفه اسلامی است که عمده فلاسفه اسلامی از فارابی تا ملاصدرا، بابی تحت عنوان حکمت عملی در فلسفه خودشان باز کردند. البته مباحث حکمت عملی از فارابی به این سو سیری نزولی داشته است اما این سنت همچنان در میان اهالی فلسفه اسلامی مورد ابتنا است.
هدف حکمت
وی ادامه داد: هدف حکمت، استکمال نفس است و سعادت هم چیزی غیر از استکمال نفس نیست. درباره امتیازات فلسفه ملاصدرا باید گفت که اولین مورد این است که انسان نیازمند زمینه مادی است. همچنین علم ذاتی نیست، خصوصیت دیگر اینکه عمل، اندیشه‌ساز و علم‌ساز است و نمی‌توان علم و عمل را تفکیک کرد و برای آن شأن فکری قائل نبود.یکی از نقاط قوت حکمت ملاصدرا را باید در وحدت فرد و جامعه در فرآیند استکمال نفس دانست. نقطه قوت دیگر تصویر حرکت جوهری در جامعه‌پردازی است. خصوصیت دیگر، نقش عمل اجتماعی در شکل‌گیری شاکله وجودی انسان است. درباره ضعف‌ها و کاستی‌های فلسفه عملی ملاصدرا باید گفت که اولین مورد بیگانه بودن حکمت عملی ایشان با زندگی جاری و توقف در فضای انتزاعی و شبه تصنعی درباره جامعه است. است. وی مدینه فاضله‌ای را ترسیم می‌کند بدون اینکه واقعیت‌های حاکم بر این مدینه را در نظر بگیرد که این امر می‌تواند ما را دچار توهم‌زدگی کند.
حجت الاسلام غلامی ادامه داد: معتقدم که حکمت عملی با این مختصاتی که دارد، اگر متحول نشود نمی‌تواند سهم زیادی در تمدن‌سازی اسلامی داشته باشد چون اولاً در فهم ظرافت و دشواری‌های تمدن از عصر مدرن به بعد ناتوان است چراکه اگر امروزه از تمدن صحبت می‌کنیم جنس و ابعاد آن با تمدن‌های گذشته قابل قیاس نیست بلکه تمدن‌های امروز و آینده، تمدن‌هایی هستند که حکمای عملی ما با این ابزارها قابل به فهم آن نیستند. حتی مکانیزم دین در تمدن‌سازی هم در نزد حکمای عملی به خوبی کشف نشده است. بر اساس مکانیزم قرآن و حدیث در حوزه تمدن‌سازی که استخراج شده نتیجه‌گیری شده است که حکمای گذشته ما به بسیاری از این موارد توجه نکرده‌اند.
پیامدهای علم‌سالاری
وی ادامه داد: می‌توانیم عقلانیتی را جایگزین حکمت عملی صدرایی کنیم که این ضعف‌ها و کاستی‌ها را نداشته و از مزیت‌های حکمت عملی هم بی‌بهره نباشد و چیزهایی هم فراتر از حکمت عملی داشته باشد. عقلانیت در نگاهی که بنده دارم عبارت از کیفیت و شاخص ارزیابی ابتنای اندیشه و رفتار بر عقل است که به نحو نظام‌مند و توأمان بر عقل نظری و عملی استوار است و شامل چهارچوب‌هایی از روش‌ها و ابزارها و فناوری‌ها است. عقلانیت نقطه مقابل شاخص‌های توهمی و هر آن چیزی است که عقل آن را ناموجه قلمداد می‌کند. بنده در یک نگاه نظام‌مند، عقل عملی و ابزاری و علم را مبتنی بر عقل نظری می‌گیرم. اگر چنین عقلانیتی را بتوانیم جایگزین کنیم نیازهای ما در تمدن‌سازی و جامعه‌سازی را رفع می‌کند. باید بدانیم که این عقلانیت به باید و نبایدهای اخلاقی و شرعی بسنده نمی‌کند. همچنین عقل عملی را بر عقل نظری استوار کرده و از نسبی‌گرایی افراطی می‌گریزد. چنین عقلانیتی از واقع‌گرایی کافی برای توصیف و تحلیل پدیده‌ها هم برخوردار است.
همچنین امروز نیز این همایش با نشست‌هایی با موضوع «عقل عملی اخلاقی و ابزاری در نگاه کانت» با سخنرانی حسین هوشنگی، «الویت عقل عملی بر عقل نظری» با سخنرانی مصطفی زالی، «نظریه معقولات ارادی و روش شناسی توصیف پدیده‌های اخلاقی _اجتماعی در فلسفه عملی» با سخنرانی علی اکبر ناسخیان، نشست با موضوع «خوانش عرفانی شیعیان از حکمت عملی ذیل باب اخلاق سیاسی» با سخنرانی مهدی فدایی برگزار شد.
نظر شما