به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی میرزایی، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه در ششمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با عنوان «مناسبات متن و عینیت در روش تفسیر موضوعی از دیدگاه شهید صدر» که در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار و به صورت مجازی پخش شد، شهید صدر را باورمند به کارآمدی اندیشه‌های قرآنی در عرصه نظری، معرفتی و عینی جامعه اسلامی دانست و گفت: شهید صدر باور دارد که قرآن کریم باید به عنوان متن مرجع، تأسیسی و الهام آفرین معرفتی در شکل‌گیری علوم دینی و انسانی نقش‌آفرینی کند.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: هر وقت از اسلامی‌سازی شناخت بحث می‌کنیم بدون تردید شهید صدر یکی از مبتکران و پیشگامان اسلامی‌سازی علوم است؛ البته تعبیر اسلامی‌سازی در ادبیات شهید صدر کم است اما پروژه کارآمدسازی علوم انسانی، عقلی و اجتماعی به وسیله مرجعیت علمی قرآن را پیگیری می‌کند.
وی یکی از مهمترین طرح‌ها و پروژه‌های فکری شهید صدر را آوردن علوم دینی به عینیت‌های اجتماعی عنوان کرد و افزود: اندیشه‌های شهید صدر یکی از عمیق‌ترین لایه‌های نظری مدافع نظریه ولایت فقیه و جمهوری اسلامی است.
میرزایی توصیه‌های مقدمه قانون اساسی ارائه شده به وسیله شهید صدر را مورد توجه قرار داد و ابراز داشت: برخی چالش‌های سال‌های گذشته، عمل نکردن به توصیه‌های شهید صدر است بنابراین بازگشت به نکات شهید صدر بسیار مهم است.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه افزود: برخی فکر می‌کنند شهید صدر صرفاً منطق ارائه و آموزش اصول فقه را ارائه کرده است، در حالی که خود محتوا هم اساسی است؛ یعنی ده‌ها مبحث نوین و بکر در اصول فقه به وسیله این شهید بزرگوار بازسازی شده است.
وی تصریح کرد: به طور کلی مرجعیت فکری، فلسفی و اندیشه سیاسی تمدنی شهید صدر در جهان اسلام جا افتاده است؛ جریان‌های اسلامی در مغرب عربی و بویژه تونس و عراق باز تولید جریان سیاسی اخوان المسلمین تلقی شده است و تردیدی نیست شهید صدر به عنوان یک مرجع فرا مذهبی و در پروژه تمدن‌سازی اسلامی نقش آفرینی کرده است.
شهید صدر بهترین تفسیر را از مناسبات متن و عینیت ارائه داده است
میرزایی از بی‌توجهی به اندیشه‌ها و چارچوب فکری شهید صدر در جریان اسلام‌گرایی معاصر انتقاد کرد و ابراز داشت: دلیل مواجهه کشورهای اسلامی عربی با آسیب‌های اسلام‌گرایی سیاسی به دلیل جدی نگرفتن اندیشه، تولید ایده و خلاقیت فکری و فلسفی بزرگانی مانند شهید صدر بوده است.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: نباید تلقی کرد اسلام‌گرایی شهید صدر و امثال ایشان با چالش مواجه شده است؛ اساساً غلبه امر سیاسی بر امر فکری، فلسفی یا قرآنی، غلبه امر قدرت و امر رفتن به سمت دولت‌سازی‌هایی که در مصر و جاهای دیگر بود باعث شد که محتوا که ثقل اصلی اندیشه‌های شهید صدر است مورد غفلت قرار گیرد.
وی توضیح داد: اگر شهید صدر با زمانه خود ارتباط نداشت و مسائل روزگار خود را هضم نمی‌کرد و به دنبال ارائه راه حل نبود، قطعاً نمی‌توانست این آثار را با این گرایش‌ها تولید کند؛ به دو دلیل این بحث اهمیت دارد؛ نخست مناسبات متن و عینیت در تفسیر قرآن از نگاه شهید صدر؛ اولاً در بین مفسران اجتماعی، سیاسی و به روز ما مانند سید قطب، مرحوم طالقانی و حتی مرحوم علامه طباطبایی، شهید صدر بهترین تفسیر را از مناسبات متن و عینیت ارائه داده است. بنابراین یک پدیده مرجع و با اهمیت است.
میرزایی در بیان دومین وجه اهمیت بحث گفت: دو وضعیت آسیبی و موقعیت تضعیف کننده اندیشه دینی در جهان اسلام اتفاق افتاد؛ یکی وضعیت متن‌گرایی و متن‌زدگی و در متن غرقه شدن و غفلت از واقعیات بیرونی انسان، عقل، زمان، مکان، تحول و تاریخ بود؛ انسان یعنی مفسر قرآن در طول تاریخ، هر قدر هم که تلاش کند، امکان اینکه از نقطه خلأ قرآن را بفهمد وجود ندارد؛ به هر صورت زمان و مکان اینقدر قدرت دارند که اجازه نمی‌دهند انسان خارج از آن دو حرکت کند ولی این مقدار کافی نیست؛ باید آگاهانه نقاط عزیمت مکانی، زمانی و اجتماعی و تمدنی را انتخاب کرد و از این نقاط بیرونی به سمت متن حرکت کرد و این غلبه داشته است.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه تصریح کرد: غالب تفسیرهایی که تا قبل از شهید صدر در جهان اسلامی داشتیم متن‌گرا بوده است. در تفسیر ترتیبی متن‌گرایی یک امر مسلم است، متن‌گرایی به معنای متن زدگی و مغلوب کامل متن شدن و بی‌توجهی به واقعیت است که در اینجا واقعیت با ما بازای خارجی آن ارتباط دارد.
وی گفت: شهید صدر در تفسیر خود گزاره‌های دینی یعنی احکام، هم نظریه‌های دینی و هم نظام‌ها را مطرح می‌کند؛ اگر یک نظریه، گزاره یا یک نظام در بیرون مورد آزمایش قرار گرفت و پیامدشناسانه سراغ واقعیت بیرونی رفتیم و این نتیجه مثبت نبود، حتماً این تناقض در رابطه متن و تفسیر و واقعیت باید برداشته شود، چون شما نمی‌توانید این را به دین نسبت دهید؛ پس اولین وجه اهمیت ورود به این مسأله همین آسیب ظاهر گرایی است و بیشترین حرکت متن‌گرایی که به ظاهرگرایی منجر می‌شود، بیشترین ظهور و بروز این در تفسیر به خاطر غلبه روش تفسیر ترتیبی است.
میرزایی درباره آسیب سلفی‌اندیشی گفت: منظور اهل سنت نیست، بلکه هر انسانی در هر مذهبی اگر در مواجهه با متن، سیاق، شرایط تاریخی تحقق متن و شکل‌گیری متن را نداند و نسبت پیامدگرایانه متن با واقعیت‌های بیرونی را هم نداند و بخواهد این متن را تفسیر کند، لاجرم در تله جمودگرایی خواهد افتاد.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه درباره آسیب عقل‌گرایی بنیادین یا عقل‌گرایی خود پایه و مستغنی از متن ابراز داشت: اگر ما به متن کم توجهی کنیم و همیشه متن را بر واقعیات بیرونی عرضه کنیم، آن وقت بخواهیم متن را با واقعیات بیرونی کاملاً اصلاح و ویرایش کنیم و سر و ته متن را بزنیم تا موافق واقعیات بیرونی باشد، خطر این زمانی پیش می‌آید که با یک واقعیت بیرونی سر و کار نداریم؛ شهید صدر قائل بود که باید واقعیات را شناخت و از آن‌ها شروع کرد، اما قائل به این نبودند که باید متن را برای سازگاری با امر واقع قیچی، ویرایش یا مورد اهمال قرار دهیم.
وی تصریح کرد: تفسیر متن‌گرا و عینیت‌گرا اگر در مسیر انحراف قرار گیرد، خروجی سلفیت یا نگاه سکولاریستی به معنای فلسفی خواهد داشت.
میرزایی درباره تفاوت اصلی تفسیر موضوعی و تفسیر ترتیبی یا تجزیئی از بیان شهید صدر گفت: در تفسیر موضوعی مفسر مسأله خود را از بیرون و متن عینی جامعه و انسان به سطح قرآن کریم می‌آورد، برای مثال معضل اندیشه سیاسی یا مسأله عدالت در مکاتب مختلف را بر قرآن عرضه می‌کند.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: در دوگانه قرآن سنت، قرآن بر روایات مرجعیت دارد؛ در دوگانه متن و عینیت هم عینیت بر متن عرضه می‌شود؛ شهید صدر می‌گوید تفسیر باید حرکت من الواقع الی النص باشد؛ یعنی باید از عینیت به متن باشد نه از متن به عینیت.
وی گفت: شهید صدر در زمان خود با مباحث سبک‌شناسی و زبان‌شناسی به صورت کامل آشنا بوده است که النص در استفاده در دوگانه النص والواقع در زمان شهید صدر برجسته بوده است؛ وقتی شهید صدر از متن صحبت می‌کند، یک بار معاصر و مدرن را هم قصد می‌کند؛ البته شهید صدر نگاه هرمنوتیک فلسفی، مدرن یا گادامری نمی‌کند؛ وقتی شهید صدر از متن یا نص صحبت می‌کند، مباحثی را مطرح می‌کند که متن را با تفسیر گفتمانی در یک بستر وسیع‌تری از نگاه کلاسیک یا سنتی به متن مورد مطالعه، تفسیر و واکاوی قرار می‌دهد.
میرزایی ابراز داشت: اگر بخواهیم در قرآن کریم نگاه تولید نظریه داشته باشیم باید این متن را در ذیل نگاه به عینیت و معطوف به واقعیت تفسیر کنیم و یکی هم اینکه این متن را توحیدی و وحدتی و مجموعه‌ای و یک پارچه ببینیم که راه آن تفسیر موضوعی است که موضوع را باید مطرح کرد و کل قرآن را در آن موضوع آورد و از زاویه کل قرآن به آن موضوع نگاه کرد و آن موضوع هم باید با واقعیت بیرونی نسبتی داشته باشد؛ یعنی مسأله‌های زندگی باشد؛ این مسأله کلیدی است که نتیجه این روش به تعبیر شهید صدر تضمین عنصر فاعلیت یا کارآمدی است.
نظر شما