آثاری ماندگار از هنر و معماری در لابه‌لای آجرهای رنگی

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- نسرین آذرکیش: بی‌شک وجود آثار تاریخی در هر شهر معرف گذشته و تمدن آن حساب می‌شود، آثار تاریخی اردبیل نیز استثنا از این ماجرا نبوده و با گشت و گذار در هر گوشه‌ی آن‌ها می‌توان گذشته اردبیل را حس کرد.

آثاری ماندگار از هنر و معماری در لابه‌لای آجرهای رنگی که اکثراً مربوط به دوره قاجار است در هسته مرکزی شهر اردبیل قرار دارند و با توجه به ساخت منحصر به فرد و قدمت خود بخشی از تاریخ این منطقه را تعریف می‌کند.

ساخت خانه‌های تاریخی اردبیل متناسب با شرایط جوی، آب و هوای سرد و کوهستانی بوده است که همین ویژگی، جذابیت خاصی را برای بازدیدکنندگان به‌خصوص گردشگران به ارمغان می‌آورد و ناگفته نماند که وجود این خانه‌ها و معرفی آن‌ها نیز به عنوان ظرفیت‌های گردشگری منحصر به فرد برای توسعه صنعت توریسم به شمار می‌رود.

اردبیل به عنوان شهری باستانی دارای جاذبه‌های تاریخی زیادی است که از جمله آن‌ها می‌توان به خانه‌های تاریخی آن از جمله خانه تاریخی رضازاده، خانه صادقی اردبیل، خانه آقازاده، خانه مناف زاده، خانه خادم باشی، خانه وکیل‌الرعایا و غیره اشاره کرد که در این گزارش به معرفی برخی از این خانه‌های تاریخی می‌پردازیم.

عمارت آقازاده اردبیل؛ نماد معماری اردبیل

«عمارت آقازاده» که با نام خانه آقازاده در زمین مستطیل شکلی به مساحت ۱۴۰۰ متر مربع در دو طبقه ساخته شده و مرکز شهر اردبیل، میدان عالی قاپو قرار دارد و از جمله نمادهای معماری این شهر است.

این عمارت توسط «حاج اسماعیل آقا اف» یکی از تاجرهای مشهور و ثروتمند این شهر ساخته شده و چون حاج اسماعیل سفرهای متعددی به آسیای میانه و قفقاز داشته است، نقشه این عمارت را در سفر تجاری خود به روسیه از آنجا آورده است.

بخش‌های مختلف عمارت آقازاده اردبیل شامل دهلیز، تالار اصلی، صندوقخانه، نشیمن، مطبخ، حمام و مخارجه می‌شود و دو حیات بزرگ و کوچک دارد، همچنین قسمت اعیانی عمارت به دو بخش اندورنی و بیرونی تقسیم بندی شده است.

حیات عمارت آقازاده که میان دو ساختمان واقع شده است، در قسمت شرقی سردر با سکوهای سنگی، هشتی (دالان) و در طرفین آن اسطبل اسب‌ها، انبار علوفه و اقامتگاه خدمه قرار دارند.

هنگام ورود به داخل حیات، حوض سنگی زیبا که با سنگ‌های تراشیده و فواره با جلوه منحصر به فردی روبرو خواهید شد، باغچه‌های بزرگ با حاشیه‌های سنگ چینی را را هم نباید فراموش کرد.

پنجره‌های دولایه که در هفت دری با ترکیب هنرمندانه چوب و شیشه‌های الوان زیبایی خاص را به این عمارت بخشیده است، گفته می‌شود که هنرمندان روسی حدود سه سال برای انجام معماری عمارت آقازاده وقت صرف کرده‌اند تا این شاهکار تاریخی را خلق کنند.

در سال ۱۳۴۲ خورشیدی طی عملیات تعریض خیابان، این بخش از عمارت از بین رفته است، اما بنای اصلی عمارت که در قسمت غربی ملک قرار دارد از این اتفاق آسیبی ندیده است.

این اثر تاریخی با شماره ثبت ۱۹۵۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و پس از بازسازی و مرمت مجدد در تاریخ ۲۴ دی ماه ۱۳۹۱ با عنوان رستوران سنتی تاج شهر در اختیار عموم قرار گرفت.

خانه مناف‌زاده؛ یادآور فروتنی و تواضع مردم قدیم

خانه مناف زاده از عمارات قدیمی و باارزش اردبیل است که قدمت ساخت آن به دوران پهلوی اول بازمی‌گردد و در کوچه رحمانی محله سرچشمه قرار دارد.

این خانه با عمری نزدیک به ۱۰۰ سال و با مساحتی بیش از هزار متر مربع، توسط معمار حاج محمدعلی معماری و به سفارش حسین قلی صادقی، در بخش مرکزی اردبیل ساخته شد و یکی از معروف‌ترین بناها از لحاظ معماری و نوع ساخت در آن زمان به‌شمار می‌رفت.

این عمارت کوشک مانند، دارای پلانی مستطیل شکل است که تزئینات به‌کار رفته در آن شامل هره چینی آجری، دوال‌بندی و طرح و نقش‌های هندسی نما می‌شود

خانه مناف‌زاده به مساحت هزار و ۳۰۳ متر مربع که نه تنها در شیوه معماری و ساخت بلکه در استقامت زبانزد مردم شهر شد، خانه‌ای که در پهلوی اول به تنها خانه کوشک مانند اردبیل شهره شد و تا مدت‌ها بخشی از تاریخ جامعه شناسی و مردم شناسی این شهر را در خود ساکن کرد.

حسین قلی صادقی که نزد برخی از شهروندان با نام فامیلی صادقین شناخته می‌شود پس از مدتی حیات در این خانه ترک منزل کرده و خانه را ابتدا به بهداری و سپس به بانک ملی اجاره داد.

به لحاظ قرار گرفتن در بخش مرکزی حیاط باغ این خانه حالت کوشک مانند دارد یعنی اختلاف سطح بین سمت شمالی و جنوبی معادل گام‌های ۹ پله، موجب شده که نمای جنوبی یک طبقه و شمالی دو طبقه به نظر برسد.

این خانه کوشک که پلان مستطیلی دارد با هره چینی آجری دوال بندی و طرح و نقوش هندسی در نما، تزئین شده است که به دلیل همین ویژگی طبقه اول از یکسو به مانند زیر زمین و از سوی دیگر خانه به مانند طبقه همکف شناخته می‌شود.

وقتی بانک ملی اجاره خانه را به سازمان امنیت یا ساواک سابق واگذار می‌کرد، به عقیده برخی همسایه‌ها این ویژگی مورد استفاده ساواک برای شکنجه زندانیان بود.

به طوری که یکی از همسایه‌های این خانه تاریخی به یاد دارد که زندانیانی به این خانه آورده شده و تا مدت‌ها در همان جا حبس می‌شدند و به دلیل معماری خاص آن صدای شکنجه به گوش نمی‌رسید.

این خانه در طول عمر نزدیک به یک قرن خود حتی زلزله شش ریشتری اردبیل را پشت سر گذاشت یعنی با گذشت بیش از یک قرن از ساخت بنا از زلزله ۶ ریشتری اردبیل جان سالم به در برده است، در معماری بی نظیر و با شکوه این خانه از درهای کوتاه استفاده شده است که فروتنی و تواضع را به مردم یادآوری نماید.‌

بعد از حضور موقت سازمان امنیت این خانه در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در اختیار خانواده مناف‌زاده قرار می‌گیرد که آن‌ها نیز این خانه را از صادقی که در واقع پدر زن یکی از برادرانشان بود، خریداری می‌کنند.

در عین حال اختلاف نظر با همسایه در خصوص مالکیت و بهسازی خانه بهانه‌ای می‌شود تا در غفلت میراث فرهنگی، مناف‌زاده‌ها این خانه را با هدف حفظ از تغییرات احتمالی به ثبت ملی برسانند.

این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۷۴۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه به حوزه‌ی هنری اردبیل واگذار شده است و هم اکنون در وضعیت نامناسبی نگهداری می‌شود.

خانه تاریخی ارشادی؛ بازمانده از خانه بزرگ ارباب نشین

خانه تاریخی ارشادی از دیگر خانه‌های تاریخی اردبیل در دوران قاجاریه در محله اوچ دکان اردبیل ساخته شده است.

این خانه را با کاربری مسکونی احداث کرده‌اند، به همین دلیل سبک معماری خاص و زیبایی دارد، پی‌های خانه تاریخی ارشادی از سنگ، ملات ماسه و آهک ساخته شده است.

خانه تاریخی ارشادی که بازمانده از خانه بزرگ ارباب نشین است، در دوران‌های مختلف کاربری‌های متفاوتی داشته است به طوری که در دوران پهلوی دوم آن را برای استقرار مدرسه به آموزش و پرورش واگذار کردند.

آخرین مالک شخصی خانه نیز که تا سال ۱۳۷۷ در آن سکونت داشت، خانواده ارشادی بود.

طاق نماها، مقرنس‌های گچی، در و پنجره‌های چوبی و شیشه‌های رنگی زیبایی این خانه تاریخی را دو چندان کرده است. جالب است بدانید که در بخش شاه نشین، اتاق‌های جانبی و ورودی تزئینات گچی به صورت قاب بندی و مقرنس‌های گچی دارند همچنین بخاری‌های دیواری در اتاق شاه نشین، در و پنجره‌های چوبی با ترکیب شیشه‌های رنگی به صورت طرح‌های اسلیمی و حیاط آجری از دیگر جلوه‌های جذاب این خانه هستند.

در سال ۱۳۷۸ این بنا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و در سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۶۸۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از آن تاریخ تا به امروز از این بنا به عنوان یکی از مراکز دیدنی، تاریخی و فرهنگی استفاده می‌شود.

خانه ابراهیمی؛ بازگو کننده خاطرات دوران زندیه

خانه سید هاشم ابراهیمی، در بافت قدیم اردبیل در جوار مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی کوچه شهیدگاه یکی از یادگاری‌های اواخر قرن ۱۳ هجری قمری و بنا به گفته‌ها باقی مانده دوران زند در شهر اردبیل به شمار می‌رود.

عمارت اصلی بنای مذکور که شامل دو طبقه همکف و زیرزمین می‌باشد که وقتی وارد حیاط مستطیل شکل با نمای آجری می‌شوید، حس آرامش خاصی را تجربه خواهید کرد.

برای قسمت مهم این عمارت تالار را می‌توان نام برد، تالار خانه تاریخی ابراهیمی، دارای دو رواق و یک شاهنشین که با پنجره‌های مشبک ریز با شیشه‌های الوان به صورت ارسی زیبا آراسته شده اند.

مقرنس‌ها، گچ بری‌ها، نقاشی‌ها و کتیبه‌های با ارزش از جمله تزئینات منحصر به فرد این عمارت تاریخی و قدیمی هستند، سقف اتاق شاهنشین در وسط به شکل ترنج یک گل گرد و مدور با برگ‌های بلوط پهن گچ‌بری شده است.

این برگ‌ها به وسیله مقرنس‌های زیبا به نقاشی‌ها و کتیبه‌های موجود در دیوارهای پیرامون متصل شده‌اند.

در چهار گوشه سقف، «لچک» نقش اسلیمی توریقی که با سه ردیف حاشیه قاب گرفته شده است، به چشم می‌خورد، سر درهای ورودی و خروجی تالار دارای مقرنس‌های کچی زیبا است و در متن دیوارهای جانبی آن بر کتیبه‌هایی، اشعار متعددی و آیه قرآن به تاریخ «محرم الحرام سنه ۱۲۹۵» نوشته شده است.

خانه سید هاشم ابراهیمی در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۰۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت و بازسازی تحت مالکیت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل قرار گرفت.

خانه وکیل الرعایا؛ محلی برای تجمع سران کشور

از دیگر خانه‌ای تاریخی اردبیل خانه «وکیل الرعایا» است، این خانه در محله طوی میدان سرچشمه قرار گرفته و مربوط به دوران قاجار است.

عمارت «وکیل الرعایا» دارای ارزش تاریخی و هنری است که متأسفانه پس از فوت آخرین فرد خاندان وکیل الرعایا، چندان توجهی به حفظ این بنای قدیمی نشد و ساختمان، با خطر تخریب و انهدام روبرو شده است.

ارزش این خانه، علاوه بر سبک معماری جالب آن، با نقش صاحبان خانه در رخدادهای تاریخی سده بیستم ایران و اردبیل نیز ارتباط دارد، این خانه محل تجمع سران مستبد در جریان انقلاب مشروطیت بوده است.

دارای ساختمانی دو طبقه و یک زیر زمین می‌باشد، بخش با ارزش بنا یعنی تالار در قسمت غربی ساختمان قرار دارد و ابعاد آن ۱۰ در ۵ متر است.

ضلع شرقی تالار دارای پنجره ارسی با با شیشه‌های رنگین است که در سمت ایوانی که با چهار ستون چوبی شکل می‌گیرد، قرار گرفته‌اند.

آئینه کاری و مقرنس کاری‌های با نقاشی‌های پیرامونی، از ویژگی‌های درون تالار هستند که البته ناگفته نماند این ساختمان هم اکنون مقرر بنیاد ایرانشناسی اردبیل است.

گفتنی است که این سبک معماری از ویژگی‌های بارز معماری دوره قاجار به شمار می‌رود و این اثر در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۷۸ با شماره‌ی ثبت ۲۵۶۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه صادقی؛ زیباترین و مشهورترین خانه تاریخی اردبیل

یکی از زیباترین و مشهورترین خانه‌های تاریخی اردبیل خانه صادقی است که در کوچه «سرتیب آباد» و در کنار مسجد «اوچ دکان» قرار گرفته و به یک مرکز اقامتی، گردشگری و پذیرایی تبدیل شده است.

خانه صادقی اردبیل یکی از ابنیه تاریخی این استان است که با گذشت سالیان دراز در اثر عوامل طبیعی دستخوش برخی تغییرات شده اما با این همه هنوز هم همان بافت تاریخی قدیمی خود را حفظ کرده است.

این خانه با قدمتی نزدیک به دو قرن هم‌اکنون پس از مرمت، بازسازی و ساماندهی تالارها، اتاقک‌ها و محوطه حیاط به شکل کاملاً تاریخی و سنتی با بکارگیری معماری اصیل ایرانی آمیخته با هنر اسلامی به یکی از مکان‌های مورد توجه گردشگران تبدیل شده است و به خاطر داشتن معماری سنتی و هنر مقرنس و مشبک کاری در اورسی‌ها دارای ارزش هنری و معماری است.

این عمارت با زیربنایی در حدود هزار و ۷۵۰ مترمربع حاصل هنر حاج محمد معمار اردبیلی بوده و در سال ۱۲۸۳ قمری بنا شده است، به گفته پیرغلامان و ریش‌سفیدان استان ساخت این خانه حدود چهار سالی زمان برده است.

این بنا دارای سه بخش ساختمانی با سه حیاط است، ساختمان مرکزی کاربری بیرونی و ساختمان غربی کاربری اندرونی داشته و هسته اصلی بنا را تشکیل می‌داد.

ساختمان بیرونی شامل یک شاه نشین در قسمت مرکزی بوده که مقرنس کاری، نقاشی دیواری تا ارتفاع دو متر، پنجره‌های ارسی بزرگ هفت دری و سه دری با طرح اسلیمی و نیز تذهیب و کتیبه آیه الکرسی با خط نستعلیق در دور تا دور بنا، تزئینات آن را تشکیل می‌دهند.

وقتی وارد محوطه عمارت صادقی می‌شویم طبیعت زیبا در کنار بناهایی با قدمتی بیش از یک قرن چشم‌اندازی است که ما را با بنای پیش رویمان همگام می‌سازد و پس از گذشتن از در ورودی، وارد دالانی مستطیل شکل با نمای آجری و سقف چوبی می‌شویم که گویا در زمان‌های قبل سقف این ورودی نیز آجری ضربی بوده است.

نمای عمارت، آجری با پنجره‌های ساده چوبی است که منتهی‌الیه ارتفاع آن در طبقه دوم به صورت کنگره درآمده و در کنار آن نمای دیوارهای ضلع جنوبی و غربی حیاط دارای طاق‌نماهای آجری است.

در این بنا، از اسلوب معماری بسیار ویژه و متین استفاده شده و مصالح به کار رفته در آن، با سلیقه و التزامی ویژه انتخاب شده‌اند، درها، کمدها، شکاف‌ها و گنجه‌های داخل تالارهای این عمارت نیز با مهارت خاصی ساخته شده که هریک خاطراتی چند صد در پس خود نهان دارند.

این خانه در گذشته مامنی برای دورهمی‌های خانواده صادقی بوده که هم‌اکنون با مهاجرت فرزندان و نوادگان حاج ابراهیم به نقاط دیگر کشور این بنا در اختیار سازمان میراث فرهنگی اردبیل قرار گرفته است.

هم‌اکنون که خانه صادقی اردبیل با حضور اساتید تاریخ و فرهنگ به شکل کاملاً سنتی از نو طراحی و بازسازی شده و در حال حاضر در قالب رستورانی شیک و پرطرفدار مورد استفاده قرار گرفته است.

خانه تاریخی صادقی در ۱۶ اسفند ۱۳۸۶ به شماره ۱۴۴۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه تاریخی رضازاده، ویترین یادگاری‌های شهدای اردبیل

این خانه تاریخی که قدمت آن به زمان قاجار برمی‌گردد در محله «اوچ دکان» یکی از محلات شش‌گانه و قدیمی اردبیل واقع شده و کمی با بقعه «شیخ صفی الدین» فاصله دارد.

زمین خانه ۹۲۸ متر مربع است و زیربنای خانه که در دو طبقه عیانی ساخته‌شده نیز ۶۷۵ مترمربع است.

سر در ورودی خانه منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه قرار گرفته که از طریق هشتی به محوطه حیاط وارد می‌شود، این ورودی با مساحت حدودی ۵۸ مترمربع ساخته شده است که با ارتفاع ۷۵ سانتی‌متر بالاتر از کف حیاط شکل‌گرفته است.

بخش اعیانی ساختمان در دو طبقه به مساحت ۶۴۰ متر مربع و پلان فعلی شکل ساخته شده که طبقه اول دارای دو اتاق گوشواره با یک راهروی میانه و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است که با دو دسته پله به هم مرتبط می‌شود و طبقه دوم نیز دارای دو اتاق گوشواره با یک تالار یا شاه نشین در وسط است.

مرمت این خانه از سال ۱۳۷۴ آغازشده بود و سرویس بهداشتی و انباری در ضلع شرقی بنا نیز بازسازی‌شده و در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۵۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است که تا سال ۱۳۹۱ به عنوان ساختمان اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل استفاده می‌شد، اما از سال ۹۲ به موزه شهدای اردبیل اختصاص یافت.

موزه شهدا اردبیل دارای صد و بیست غرفه، هفتاد و هفت ویترین دیواری، شصت گالری و نوزده ویترین وسطی است.

در موزه شهدا اردبیل که در خانه تاریخی رضازاده احداث شده است می‌توانید شاهد بیست تابلو هنری زیبا در مورد شهادت و ایثار، بیست وصیت نامه نوشته شده با خط نستعلیق توسط شهیدان، تصاویر شهدا، دفترچه‌های خاطرات، پلاک، پوتین، پیشانی بند، مهر و تسبیح، عینک و انگشتر، نوارهای سخنرانی و … باشید.

از جمله بخش‌های مختلف و جالب این موزه نیز می‌توان به سالن سبک بالان، سالن عرشیان، سالن افلاکیان، سالن راست قامتان، گالری هنری، سالن طلایه داران، سالن علمداران، سالن عارفان، سالن یاد یاران، کتابخانه و سالن مطالعه اشاره کرد.

خانه خادم باشی؛ سمبل معماری اصیل

خانه خادم باشی از بناهای قدیمی اردبیل در محله «سرتیپ آباد اوچ دکان» قرار دارد و چون متعلق به خادم «بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی» بوده آن را با نام خانه خادم باشی می‌شناسند.

این بنا دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی می‌باشد، دیوارهای بیرونی بنا از کاه گل ساخته شده و تنها در قسمت سر درب دیوارهای درونی طاق نماها با آجر به صورت مجلل و زیبا کار شده است.

این خانه سه حیاط دارد، در حیاط اولی ساختمانی نعلی شکل و یک طبقه وجود دارد که دارای هفت اتاق تو در تو است که این ساختمان تزئیناتی ندارد اما در حیاط دومی ساختمانی دو طبقه به همراه زیر زمین در حیاط پشتی دیده می‌شود.

این ساختمان به صورت متقارن ساخته شده است و همه چیز به صورت قرینه در دو طرف ساختمان دیده می‌شود، همچنین چند شومینه دیواری در طبقه اول و دوم دیده می‌شود، از جمله تزئینات این ساختمان می‌توان به آجر کاری طاق نمای دیوار حیاط و هم چنین گره بندی در و پنجره‌ها اشاره کرد، اما در حیاط سومی هیچ ساختمان و بنایی وجود ندارد.

در قسمت بیرونی تزئینات نقاشی و اورسی زیبایی وجود داشته که در اثر حریق از بین رفته است که امروزه بخشی از خانه مخروب و متروک شده است و بخشی از بنا نیز با کاربری مسکونی به حیات خود ادامه می‌دهد.

این اثر در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳، با شماره‌ی ثبت ۱۱۱۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه تقوی؛ دیرینه ساختی از دوران قاجار

خانه تقوی اردبیل یکی از خانه‌های تاریخی اردبیل است که دیرینه ساخت آن به دوران قاجار مربوط می‌شود و در ارتفاع ۸۰ سانتی متر پایین‌تر از سطح معبر کوچه قرار گرفته که برای رفتن داخل این خانه تاریخی زیبا و قدیمی بهتر است از ۳ یا ۴ پله پایین بروید.

ورودی اصلی بنا یک در فلزی رو به حیاط است و حیات زیبا خانه تقوی اردبیل با یک باغچه به شکل هشت ضلعی و دو باغچه دایره شکل جلوه خاصی دارد البته بنا به گفته ساکنین قبلاً حوض بوده که تخریب و به صورت امروزی بازسازی شده است.

کل ساختمان خانه تقوی یک طبقه و نیم است و قسمت اصلی خانه تقوی که نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند تالار خانه است.

تالار خانه تقوی درست در میان ساختمان قرار دارد، پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی و نقش‌های گره بندی به طور زیبا و جالب تزئین شده است.

در قسمت پشت تالار دو اتاق به شکل پستو قرار دارند، پنجره‌های ارسی که با چوب روی آنها منبت کاری انجام شده است، طاق‌هایی با قوس‌های نیم دایره، گچ‌بری‌های زیبا در ۴ گوش تالار همگی از ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد این خانه محسوب می‌شوند.

از زمان قاجار تاکنون مالکیت آن دو بار تغییر کرده است و در هر دو مورد به عنوان خانه مسکونی استفاده شده است.

خانه میرفتاحی؛ موزه مفاخر اردبیل

خانه تاریخی «میرفتاح» یا «میرفتاحی» در اواخر دوران قاجاریه یا اوایل دوران پهلوی در محله تازه‌میدان واقع در حاشیه شرقی شهر اردبیل توسط حاج میرفتاح ساخته شده است. این بنا یادمانی از دانش، هنر و چیرگی معماران اصیل و معماری ناب و بی بدیل ایرانی بوده و عناصری از معماری وارداتی هم در آن دیده می‌شود ولی این معماری خارجی با هوشمندی هرچه تمام‌تر با معماری ایرانی در آمیخته شده است.

این عمارت با معماری ایرانی در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی به اولین مدرسه دخترانه به‌نام «پوران‌دخت» تبدیل شد. از سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۳ هجری شمسی محل فعالیت مؤسسه امور خیریه و همچنین از سال ۱۳۲۶ الی ۱۳۳۰ محل آموزش دبیرستان نظام اردبیل بود.

در خانه «میرفتاحی» مانند سایر خانه‌های تاریخی ایرانی از طریق یک سر در ساده از معبر عمومی که در اینجا بن بست است به هشتی و از آن‌جا به حیاط میان‌سرا هدایت می‌شوید، این بنا باقی مانده‌ای از بنای وسیع‌تری است که روزگاری به مرحوم میرفتاح فرزند مرحوم حاج میرعلی و هفت پسرش که پدر و همه پسرانش از عالمان دین بوده‌اند، تعلق داشته است. امروزه از بنای عظیم پیشین تنها بخشی از آن یعنی حدود ۶۱۸ کیلومتر باقی‌مانده است.

بنا شامل دو بخش بیرونی و درونی و شبستان‌های تابستانی و زمستانی است. برای ورود به میان‌سرا شما را پله‌هایی در سه گوشه راهنمایی خواهند کرد و با حضور در داخل، راهرویی به‌عنوان فضای تقسیم بخش زمستان‌نشین و تابستان‌نشین رؤیت می‌شود. شاه‌نشین در بخش مرکزی قرار دارد و ورود به زیرزمین هم از میان‌سرا از طریق سه ورودی امکان‌پذیر است.

خانه میرفتاح دارای تزئینات آجری است و پنجره ساختمان به‌صورت ارسی‌های با طرح اسلیمی، شش درب و سه درب با شیشه‌های رنگی به چشم می‌خورد.

این خانه در سال ۱۳۸۲ توسط آقای علی اصغر میرفتاحی و مرحوم حاج میرآقا، در اختیار میراث فرهنگی استان اردبیل قرار گرفته است.

خانه میرفتاحی در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۶۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در حال حاضر این بنا موزه مفاخر دینی اردبیل است.

خانه مروج اردبیل؛ محل پژوهش امام جمعه فقید اردبیل

خانه مروج اردبیلی، در سال ۱۳۱۱ هجری قمری در شهر اردبیل و در خیابان سی متری، نرسیده به محله ارمنستان بنا شده و از نظر معماری جزو بناهای درونگرا محسوب می‌شود که بخش اندرونی آن از بین رفته است.

در دوره‌ی پهلوی بخش‌هایی به آن اضافه شد و این بنا بهبود پیدا کرد به همین دلیل می‌توان گفت که بنایی با تلفیق معماری‌های دوران‌های قاجار و پهلوی است.

مالک اصلی این بنا، یعنی اولین مالک آن، حاج آقا وهاب صمدیان بوده است که پس از فوت وی، یکی از فرزندان آن به نام عظیم صمدیان در این خانه ساکن شد، خانواده دکتر وهاب زاده از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۹ ساکنین بعدی این بنا بوده‌اند و در سال ۱۳۵۹ این خانه توسط خانواده خلیل زاده خریداری شد و تغییراتی نیز در وضع آن اعمال شد.

این بنا از سال ۱۳۸۰ تبدیل به محل فعالیت مرکز پژوهشی آیت الله مروج امام جمعه فقید اردبیل شد و تا به امروز نیز همین کاربری را دارد.

مساحت عرصه خانه مروج اردبیل ۶۴۰ متر مربع و اعیان آن نیز ۲۹۵ متر مربع بوده و بدنه بنا با آجرهای ایرانی ۲۰ در ۲۰ ساخته شده است، هشتی ورودی ضمن آنکه یک فضای ارتباطی است مانع دید مستقیم از بیرون به فضای درون می‌شود.

داشتن شکل فعلی و خط تقارن مرکز از ویژگی‌های پلان بنا است که در مرکز آن یک تالار با ارسی هفت دری قرار دارد.

در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲، خانه خلیل‌زاده با شماره ۸۸۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه مبشری؛ آثار دوران قاجاریه

خانه مبشری اردبیل از آثار دوران قاجاریه است که در بافت قدیم محله اوچ دکان قرار گرفته و دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است.

مصالح دیوارهای بیرونی از کاهگل است و تنها سر در نمای داخلی بنا مشرف به حیاط آجرکاری شده است.

در تاریخ ۱۳۸۷/۰۹/۱۸ به شماره ثبت ۲۳۹۱۲ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است، نشانی این اثر ملی ثبت شده اردبیل شهرستان اردبیل، خیابان سی متری محله اوچدکان، خانه مبشری است.

خانه آصف اردبیل؛ بنایی تزئین شده با شیشه‌های رنگی

این خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار نیز در چهارراه امام، کوچه معمار واقع شده است و متعلق به خانواده آصف بوده، خانه‌ای یک طبقه و یک نیم طبقه به عنوان بالاخانه و تقارن محوری دارد و راهرویی به نام تختگاه دسترسی به سایر فضاها را امکان پذیر می‌کند.

در انتهای این راهرو دری برای ورود به فضاهای خدماتی تعبیه شده است، از دو ضلع جانبی آن دسترسی به فضایی به نام اتاق سه دری و یک اتاقک پستو در پشت آن انجام می‌گیرد.

در طرف دیگر وارد اصلی ترین اتاق این بنا، اتاق هفت دری می‌شود که پنجره‌های آن با ارسی های زیبایی با نقوش گره بندی و شیشه‌های رنگی تزئین شده است.

در پشت این اتاق سه اتاقک به صورت پستو قرار گرفته اند که توسط ارسی هایی از این قسمت جدا شده اند.

داخل این پستوها تزئیناتی از جمله بخاری دیواری و نقاشی دیده می‌شود و روی این فضا سه اتاقک با عنوان بالاخانه قرار گرفته اند، بقیه فضاها عیناً به صورت قرینه در ضلع دیگر اتاق هفت دری تکرار شده اند.

این خانه تاریخی در تاریخ ۱۳۸۳/۰۷/۲۵ به شماره ۱۱۱۹۲ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است.

صفوی دبیرستانی با قدمت ۸۰ ساله در استان اردبیل

دبیرستان صفوی اردبیل یکی از آثار کم نظیر معماری در سطح شهر اردبیل محسوب می‌شود که قدمتی بیش از ۸۰ سال دارد و بخشی از آن به موزه شهر تبدیل شده است.

در کنار بانک ملی ایران شعبه مرکزی درست در محدوده مرکزی شهر اردبیل ۸۵ سال قبل آلمانی‌ها بنایی را ساختند که هنوز که هنوز است اعجاز معماری آن هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند.

دبیرستان صفوی اردبیل در خیابان امام خمینی (ره) در عمارتی دو طبقه با آجر و سیمان به سعی و اهتمام خاصی ساخته و پرداخته شده است، مدرسه شاهد (صفوی) اردبیل یا همان دبیرستان پسرانه ی صفوی در محل قبرستان متروکه‌ی «تابار قاپوسی»، در محدوده مرکزی شهر و کوچه استانداری تأسیس شده و با مدیریت مرحوم ناصر غفارزادگان اداره می‌شده است.

از ویژگی‌های معماری پنهان این بنا به ابهت، نظم، چیرگی، تحکم، عظمت و افراشتگی در قالب تأثیرات روانی می‌توان اشاره کرد که استحکام، سرعت در ساخت و نظارت و پیگیری از دیگر ویژگی‌هایی به کار رفته در ساخت این بنا است.

بر اساس مطالعات مکرری که از این بنا شده در کل سقف آن فقط از تیرهای چوبی استفاده شده و حتی در زیر زمین آن نیز طاق قوسی با چوب ساخته شده است.

تدبیر معماری این ساختمان به حدی متناسب با اقتضائات، نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی است که نه بارش‌های سالانه برف و باران، نه زلزله شش ریشتری، نه استفاده مکرر از این بنا و نه هیچ اتفاق دیگری نتوانسته مدرسه صفوی را به زمین بزند.

در تمامی سال‌هایی که بر آن سپری شده تمامی باید و نبایدهای معماری امروزی که گفته می‌شود عمر مفید ساختمان باید حدود ۳۰ سال باشد را به علامت سوال تبدیل کرده است.

با این‌وجود بررسی وضعیت فعلی مدرسه نشان می‌دهد اصول معماری که مهندسان آلمانی به کار بردند تنها عامل بازدارنده این بنا از تخریب و فرسایش کامل است و رسیدگی‌های بعدی چندان قابل‌توجه نیست.

بنای دبیرستان صفوی اردبیل در دوران پهلوی اول و توسط معماران آلمانی طراحی و ساخته شده است که از بناهای مشابه آن می‌توان از ساختمان قدیم فرمانداری اردبیل نام برد.

ساخت این بنا تقریباً همزمان با احداث خیابان اصلی شهر بود که دو دروازه شرقی و غربی شهر تاریخی اردبیل یعنی دروازه آستارا را به دروازه تبریز متصل می‌ساخت.

این بنا دارای از اره سنگی به ارتفاع حدود ۱٫۲۰ متر بوده، بدنه آن را آجر تشکیل می‌دهد، همچنین دارای قالب بندی آجری در دور پنجره‌ها و درب‌ها بوده و خط آسمان به صورت هره چینی کار شده است.

راه پله ارتباطی طبقه فوقانی سنگی بنا در مقابل مدخل ورودی قرار داشته و به صورت دو بازو ساخته شده است.

در ابتدای ورودی طبقه دوم اشعاری به صورت کاشی هفت رنگ در طرفین آن در روی بدنه دیوار نصب شده است و همچنین کاشی کاری معرق به صورت کتیبه در بالای سر درب ورودی به سر درب سالن آمفی تئاتر (تالار سخنرانی) به چشم می‌خورد.

این ساختمان که در دوطبقه احداث شده است در ابتدا محوطه بزرگی تا کوچه اسلامی داشت که بعدها حیاط مدرسه با ساخت سالن امام خمینی، پژوهشکده و دبیرستان مدرس و سالن ژیمناستیک کوچک و کوچک شد.

بعدها در انتهای حیاط پشتی مدرسه ساختمانی به‌منظور تأمین نیاز مدرسه احداث شد که نزدیک به ۴۰ سال قدمت دارد.

در محوطه حیاط مدرسه پناهگاهی نیز در زمان جنگ ایران و عراق احداث شد تا در صورت نیاز مورداستفاده قرار گیرد، پناهگاهی که سقف آن بتنی و همچنان قابل‌استفاده است.

تمامی پنجره‌ها در هر دو طرف ساختمان دوجداره است و در واقع در گذشته دو پوشش شیشه‌ای و در برخی جاها علاوه بر دو پوشش درهای چوبی روی پنجره تعبیه شده تا به تناسب شرایط آب‌وهوایی باز و بسته شوند.

پنجره‌های آن از نوع چوبی ساده دو لنگه می‌باشد و درب‌های ارتباطی آن نیز از نوع چوبی بوده که در سال‌های اخیر توسط هیئت امنا مدرسه رنگ آمیزی شده است.

مدرسه صفوی که از پشت‌بام آن به شکل عقابی با بالاهای افراشته است یکی از بناهای تاریخی کم‌نظیر در اردبیل محسوب می‌شود که به دلیل قدمت و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن دو سال پیش به‌عنوان مدارس ماندگار اردبیل انتخاب شد.

موضوعی که مشابه آن را می‌توان در خانه‌های خوش‌ساخت تاریخی اردبیل و حتی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز مشاهده کرد.

آزمایشگاه این مدرسه همچنان برخی ابزارهای ۸۰ ساله را مورد استفاده قرار می‌دهد؛ به طوری که شیرهای فلزی که آلمانی‌ها کار گذاشته‌اند هنوز استفاده دارد.

آنچه در این آزمایشگاه دیدنی است میزهای بتنی است که بتواند در مقابل انواع آزمایشات دوام داشته و خود به دردسر دانش‌آموز تبدیل نشود.

لوله‌کشی آب در آزمایشگاه نیز وجود دارد و هنوز که هنوز است قفسه‌های چوبی با درهای شیشه‌ای ریلی مورداستفاده قرار می‌گیرد.

بخش قابل‌توجه دیگر در این مدرسه یک آپارات کوچک به مانند سینماهای قدیمی است که به گفته حضرتی پیش‌تر برای پخش فیلم مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

توجه به ساخت چنین بخشی در مدرسه ۸۰ سال قبل که حتی به‌سختی سینما در خود اردبیل مشاهده می‌شد قابل‌توجه است تا جایی که گفته می‌شود این مدرسه محل برخی سخنرانی‌های مهم شهر بود.

این آپارات که به سالن آمفی‌تئاتر مدرسه دریچه‌ای دارد برای پخش فیلم‌ها مورداستفاده بوده و در حال حاضر با تغییر کاربری بخش‌های مختلف مدرسه ازجمله سالن سخنرانی مورداستفاده نیست.

هرچند امروز مدرسه شاهد هوشمند شده و تمامی ۹ کلاس آن به تجهیزات هوشمند ازجمله پروژکتور مجهز است اما همچنان تجهیزات با کیفیتی که در ابتدای ساخت مدرسه به کار برده شده قابل‌استفاده است.

کار ساخت این ساختمان در سال ۱۳۱۴ شروع و در سال ۱۳۱۷ خاتمه یافته؛ قطعه ماده تاریخ آن اثر طبع استاد مرحوم بهار ملک الشعراء با خط نستعلیق بر روی کاشی در راهرو طبقه دوم کتیبه شده است.

کل مساحت مدرسه صفوی که امروز به‌عنوان مدرسه شاهد (شهید پیرزاده) شناخته می‌شود چهار هزار و ۹۰ مترمربع است.

در طول سال‌های فعالیت این مدرسه دانش‌آموزان بسیاری فارغ‌التحصیل شده و در گستره استانی، ملی و بین‌المللی خوش درخشیده‌اند و برخی امروز به‌عنوان چهره‌های به نام در عرصه جهانی شناخته می‌شوند.

از جمله پیرموذن، بارسی، علی دایی، صمد ملکی و حسن ملکی و وهاب زاده از چهره‌های به نام شهر و فارغ‌التحصیلان این مدرسه هستند.

مدرسه صفوی به دلیل وجود ویژگی‌های تاریخی، هنری، معماری و فرهنگی به شماره ۳۱۱۸۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.

ساختمان فرمانداری؛ ساخته شده با تکنیک اروپایی

تاریخ ساخت این بنا ۱۳۱۰ هجری قمری پنچ سال قبل از دبیرستان صفوی است، بنای معروف شهر یعنی شیر و خورشید (بیمارستان فاطمی) مدرسه صفوی و ساختمان فرمانداری سابق با مشاوره معماران آلمانی ساخته شده‌اند.

ساختمان فرمانداری به صورت «نئوکلاسیک» ایرانی اجرا شده و دارای فرم پلانی «V» شکل است و در واقع اصول معماری ایرانی در کالبد بنا با مصالح جدید و به کارگیری تکنیک ساخت اروپاییان پیاده شده است.

در زیرزمین بنای اصلی این ساختمان طاق‌های آهنگ به کار رفته است.

قسمت شاه نشین به صورت مرتفع و دو بازوی کناری در دو طبقه اجرا شده، پیش بینی سیستم‌های تاسیساتی الکتریکی و بهداشتی از مشخصه‌های ساختمان در مقایسه با وضعیت کالبدی و اجتماعی شهر در زمان احداث بنا به شمار می‌رود.

ساختمان فرمانداری اردبیل و دبستان مقدس یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در اردبیل است که در تاریخ ۱۳۸۵/۰۸/۲۴ به شماره ثبت ۱۶۳۹۰ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است و در چهارراه امام قرار دارد.

هر کدام از این خانه‌های تاریخی با نوع خاص معماری علاوه بیانگر هنر و فرهنگ زمان خود هستند که بازدید از خانه‌های تاریخی اردبیل در کنار سایر جاذبه‌های بی نظیر این شهر برای مسافران و دوستداران تاریخ جذاب و خاطره‌انگیز خواهد بود.