کاروانسرای افضل نماد رونق تجارت خوزستان

خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها- قاسم منصور آل کثیر: کاروان‌سرای افضل شوشتر به همراه ۵۳ کاروانسرای دیگر کشور در قالب پرونده «کاروانسراهای ایران» به‌عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض پایتختِ عربستان سعودی برگزار شد، به ثبت جهانی رسید.

کاروانسرای افضل یا سرای افضل مجموعه‌ای مربوط به دوره قاجار است و در شوشتر، خیابان طالقانی، کوچه سنگ‌فرش واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۹۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود. این بنا توسط خاندان افضل در محله‌ی قدیمی «دُلدُل» ساخته شده است. خاندان افضل که از خانواده‌های معروف و قدیمی شوشتر هستند، اغلب به شغل تجارت مشغول بوده‌اند.

اما آثار جهانی پس از ثبت چه سرنوشتی خواهند داشت؟ مسئله‌ای که برای بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی تبدیل به دغدغه‌ای جدی شده است. اغلب بر این باور هستند که ثبت آثار جهانی هم نتوانسته که مسئولانِ میراث فرهنگیِ استان خوزستان و حتی دیگر متولیانِ استان را نسبت به میراث فرهنگی و توسعه‌ی گردشگری همراه کند.

مثلاً با اینکه چندین سال از ثبت جهانی شوش می‌گذرد اما مردم می‌پرسند که ثبت جهانی این شهر چه پیامدهایی برای شهر و مردم داشت؟

سرمایه‌گذار و نهاد دولتی دو طرفِ اصلی این ماجرا هستند. نهادها و سازمان‌ها که به قولِ دوستداران میراث فرهنگی، به تعهداتشان برای ابنیه و بافت‌های تاریخی عمل نمی‌کنند و از طرفی دیگر باعثِ فرارِ سرمایه‌گذار می‌شوند.

سنگ‌اندازی‌های اداره کل میراث فرهنگی خوزستان

سید ابراهیم موسوی، یکی از سرمایه‌گذارانِ ابنیه‌های تاریخی است و در این زمینه می‌گوید: واگذاری خانه‌های تاریخی در خوزستان یکی از چالش‌های اصلی اداره کل میراث فرهنگی استان است. اداره کل میراث فرهنگی استان همان معدود بناهایی را که در دست دارد، تمایلی به واگذاریِ آنها ندارد و در این حوزه تفکر دولتی حاکم است.

وی افزود: مثلاً خانه «ماپار» در اهواز قبل از اینکه توسط ساختارِ صندوق احیا به بخش خصوصی واگذار شود، شخصاً به اداره کل میراث فرهنگی تقاضا داده بودم ولی آن را واگذار نمی‌کردند. یا خانه «مستوفی» در شوشتر بعد از اینکه به صندوق احیا واگذار شد با دردسرهای فراوان موفق شدند آن را به بخش خصوصی واگذار کنند. موارد اینچنینی نشان می‌دهد اداره کل میراث فرهنگی خوزستان نه تنها پیش‌قدم نیست بلکه خودش یکی از موانع واگذاری به بخش خصوصی است.

این سرمایه گذار و بهره‌بردار ادامه داد: بعد از واگذاری به این بهانه که بخش خصوصی قراردادش با صندوق احیا است، اداره کل میراث فرهنگی خوزستان هیچ گونه حمایت یا مشارکتِ خاصی از بناها نمی‌کند. در اهواز بعد از هفت سال فعالیت که تنها خانه مرمت و احیا شده را مدیریت کردیم حتی یک بار تقدیر نشدیم. ادارات اهواز و اداره کل میراث فرهنگی خوزستان کمک و همکاری با ما نداشتند و قطعاً سرمایه‌گذارها در شوشتر با چنین مشکلی مواجه هستند و می‌شوند.

موسوی یادآور شد: حتی در بزرگداشت‌های هفته‌های گردشگری اشاره‌ای به خانه «ماپار» به عنوان یکی از مزیت‌های گردشگری و رونق‌دهنده گردشگریِ اهواز نشده در حالی که در عید نوروز میزبان صدها و هزاران گردشگر در این خانه هستیم.

وی با بیان اینکه بزرگترین انتظار ما از اداره کل میراث فرهنگی خوزستان این است که چوب لای چرخ ما نگذارند، افزود: هیچ انتظار بیشتری نداریم اما اداره کل میراث فرهنگی استان می‌توانست خیلی پیگیرتر باشد و میراث با همراهی ارگان‌هایی مثل استانداری، شهرداری و… محور حمایت از بناهای تاریخی باشد.

این فعال میراث فرهنگی خوزستان گفت: اداره کل میراث فرهنگی استان می‌تواند اطراف خانه‌های تاریخی را با مشارکت شهرداری فضاسازی کند ولی این کار را نیز انجام نداد و مشخصه پیگیری برای این مسئله وجود ندارد. اطراف سرای افضل را ببینید چگونه به حال خود رها شده و شهرداری اهمیتی به فضاسازیِ آن موقعیت ندارد.

وی گفت: انتظار می‌رود ساختار استانداری در زمینه رونق گردشگری به‌ویژه برای مکان‌های ثبت جهانی و ثبت ملی بواسطه ملزم کردنِ ادارات دولتی به تعهداتشان نسبت به سرمایه‌گذارها پایبند باشند. هیچ وقت ندیدیم به ادارات تاکید شود که مثلاً آب و فاضلاب باید تعرفه‌های اماکن گردشگری را در نظر بگیرند. این مسائل باید در سطح کلان استان حل شوند و یک سرمایه گذار که نباید با تک تک ادارات وارد گفت‌وگو شود. همین نوروز گذشته گازِ یکی از هتل‌های یزد بدهی داشت و استاندار دستور داد نباید آب، برق و گاز هیچکدام از تأسیسات گردشگری قطع شود. این نشان از تفکر و آگاهی بالای استاندار یزد دارد.

اغلب واگذاری ابنیه تاریخی ناموفق است

عضو شورای فنی و کارشناس میراث فرهنگی خوزستان از دغدغه‌های میراث فرهنگی نسبت به حفظِ بناهای تاریخی می‌گوید: در واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی همیشه یک دغدغه‌ای برای حفاظت و مرمت این بناها وجود دارد. بهره‌بردار دنبال منافع خودش است و میراث فرهنگی هم دغدغه سالم ماندنِ بنا را دارد. بارها دیدیم که اغلب در واگذاریِ بناها کار موفقی صورت نگرفته و آن بنا متضرر می‌شود.

علی محمد چهارمحالی افزود: همه کشورها در تلاشند که آثارشان را در فهرست میراث جهانی به ثبت جهانی برسانند. این اتفاق امتیازات بین‌المللی و پایش و نگهداری و کمک‌های کارشناسی بین‌المللی را به همراه دارد. هر اثری که به میراث جهانی بپیوند، محیط امنی می‌شود و هیچ کشوری نمی‌تواند به آن بنا تعرض کند و اینها پیامدهای خوبی برای ثبت جهانی سرای افضل است.

عضو شورای فنی میراث فرهنگی خوزستان افزود: سرای افضل یکی از آثار تاریخی است که بخشی از پیکره بازار شوشتر به حساب می‌آید و در زمانی این اثر با نام «تثبیت» معروف بود و محل سیلوی گندم شهر و بارانداز گندم شهر در اینجا مستقر بود. از دهه ۸۰ این اثر تملک می‌شود و برای رونق بخشی صنایع دستی به همراه میراث به عنوان بازارچه صنایع دستی فعالیت می‌کند.

چهارمحالی توضیح می‌دهد: نقش مدیریت شهری را نباید نادیده بگیریم. در کنارِ سرای افضل که محل تردد برخی خودروهاست هر روز باعثِ ایجادِ گره‌های ترافیکی شدیدی می‌شود و چهره مناسبی ایجاد نمی‌کند. شهرداری لازم است این مسیر را به پیاده‌راه تبدیل کند تا هم جلوه سرای افضل بهتر شود و هم جلوی لرزش‌ها که به واسطه تردد خودروها به بافت تاریخی لطمه می‌زنند، کمتر می‌شود.

فعالیت بیش از بالغ بر ۱۰۰ صنعتگر در سرای افضل

ابوالفضل مهدی پور، عضو انجمن میراث فرهنگی شوشتر درباره ثبت جهانی سرای افضلِ شوشتر گفت: معمار این بنا حاج جعفر معمار، از معماران بزرگ و نامیِ همان دوره بوده که چندین سازه را در شوشتر همچون خانه مستوفی، بعضی از املاک افضل و بخش‌هایی از قلعه تاریخی سلاسل را بنا کرده است.

وی افزود: کاروانسرا تا دوره پهلوی دوم به کار خود که توزیع غله بوده است، ادامه می‌دهد اما به مرور زمان نقش تجاری خود را با توسعه راه‌ها، گسترش و پیشرفت حمل و نقل و رونق گرفتن شهر اهواز به عنوان مرکز استان از دست داد. سرای افضل هم اکنون محل دائمی نمایشگاه صنایع دستی است و در غرفه‌های آن کارگاه‌های ویژه‌ی این هنرهای دستی برپاست.

عضو انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوشتر یادآور شد: در کنار سرای افضل می‌توان به آثاری چون حمام افضل که نیازمند فوری مرمت و بازسازی است، وجود دارد. خانه‌های «طبیب» و «افضل» که در کنار «ساباط افضل» به عنوان هتل سنتی کاربری دارند و خانه تاریخی «نجاتیان» که چند روز قبل سر در ورودی آن به علت نشست آب تخریب شد و خانه تاریخی «گازر» از خانه‌های باارزش شوشتر در اطراف سرای افضل به حساب می‌آیند که در حال تخریب است.

مهدی پور گفت: سرای افضل هم اکنون به عنوان مرکز فروش آموزش صنایع دستی کاربری دارد و زیر نظر میراث و سرمایه گذار خصوصی دارد. این سرا محل دائمی نمایشگاه و فروش صنایع دستی شوشتر است و علاوه بر ارائه و عرضه صنایع دستی منطقه بالغ بر ۱۰۰ صنعتگر در کارگاه‌های آموزشی این سرا فعالیت می‌کنند. کاروانسرای افضل مجموعه‌ای بزرگ است که شامل ساباط، مسجد، خانه‌های تاریخی، حمام و..‌. است و یکی از بناهای این مجموعه بزرگ است‌. بنای پرشکوه و معماری بی‌نظیر این سرا از دیرباز تاکنون توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب کرده است.

فعالان میراث فرهنگی خاطره خوبی از ثبت جهانی ندارند. از طرفی سرمایه‌گذاران ابنیه‌های تاریخی نیز خاطره خوشی از حمایت‌های اداره کل میراث فرهنگی خوزستان ندارند. این مسائل باعث شده که نگاهِ عموم نسبت به ثبتِ آثار منفی باشد. باید دید که آیا برای «سرای افضل» سرنوشتی همچون دیگر آثار ثبت جهانی خوزستان پیش‌رو است یا خیر.