زخم کاری فرونشست بر میراث اصفهان/ گنبدهای فیروزه‌ای ترک می‌خورند

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- ندا سپاهی: شرایط بد مسجد تاریخی سید اصفهان که درگیر و دار تعدد مدیریتی و نبود متولی برای حفاظت، گوشه و کنار آن مخروبه و کاشی‌های آن شکسته و ریخته است، بحرانی را از زخم عمیق دل زمین فاش می‌کند.

مسؤولان میراث فرهنگی، استانداری و اوقاف اصفهان که به تازگی برای بررسی وضعیت بنای مسجد به این مجموعه رفته بودند متوجه شکافی عمیق در کف گنبدخانه مسجد تاریخی سید شدند. شکافی که از دو سوی سقف به سمت دیواره‌ها و کف ادامه یافته و به بخش‌هایی از گنبد نیز نفوذ کرده است.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان طی روزهای اخیر اعلام کرد که مرمت‌گران میراث به صورت اضطراری پشت بام و بخش‌هایی از گنبد را با توجه به بارندگی‌های پیش رو مرمت کردند تا بیش از این شکاف باعث آسیب نشود و آب باران از آن نفوذ نکند.

زمین، مسجد تاریخی سید را می‌بلعد

هر چند مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان می‌گوید این شکاف در حال پایش و رصد است و توسط کارشناسان شاخص گذاری شده که مشخص شود وضعیت حرکتی این شکاف و ترک به چه صورت است تا برای آن فکری اساسی شود اما بهرام نادی عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: ترک‌های مسجد سید گچ زده شده که به عنوان شاخص، میزان تغییر شکل سازه را بررسی کنیم اما دو سه روز بعد که مراجعه کردیم گچ‌های شاخص نیز ترک خوردند و نشست زمین آن‌قدر شدت دارد که برای ما اصلاً قابل تصور نبود.

وی ادامه می‌دهد: باید توجه داشت که بیش از یکصد سال است بارگذاری وزن مسجد سید و گنبد آن بر روی زمین انجام شده است؛ دلیل بروز ترک در یک دهه اخیر به سبب تغییر شکل خاک بوده زیرا در وزن مسجد تغییری ایجاد نشده است.

استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست با بیان اینکه در نقشه‌های فرونشست محدوده مسجد سید برخی مناطق سه تا پنج سانتی‌متر و برخی نقاط پنج تا هفت سانتی‌متر در سال تغییر شکل می‌دهد که نشست نامتقارن است، خاطرنشان می‌کند: در این شرایط تغییر میزان نرخ نشست اثراتی بر بناها می‌گذارد که از جمله آن ترک‌ها یا fissure است که بر آثار تاریخی می‌توان دید.

نادی می‌افزاید: آثار فرونشست می‌تواند به صورت ترک (fissure) باشد یا فروچاله، در مسجد سید فرونشست خود را با ترک‌ها نشان داده که بخش‌های مختلف آن را درگیر کرده است.

وضعیت اسفناک میراث صفوی

وی با اشاره به اینکه مسجد صفوی علیقلی آقا نیز مشابه مسجد سید وضعیت بدی دارد، می‌گوید: مسجد علیقلی آقا از سقف تا پایین سازه ترک خورده است و یا ستون‌های مسجد جامع عباسی کج شده و قسمتی از آن و گنبد ترک برداشته است، بازار تاریخی میدان نقش جهان نیز همین شرایط را دارد.

عضو هیأت علمی گروه ژئوتکنیک دانشکده عمران دانشگاه آزاد نجف آباد، اثرات فرونشست بر پل‌های تاریخی را کمتر ارزیابی می‌کند و می‌گوید: فرونشست در سمت رودخانه و جنوب اصفهان نرخ کمتری دارد و ممکن است تأثیر آن بر سازه‌های جنوب شهر کم باشد اما تأسیسات آب و لوله‌های فاضلاب را که از سمت جنوب و شمال کشیده شدند، تحت تأثیر قرار دهد.

نادی می‌افزاید: کار میراث فرهنگی دشوار و پیچیده است زیرا زمین در حال نشست است در حالی که سازه‌ها و بناهای تاریخی اصفهان برای این نشست طراحی نشده است. فونداسیون بتی و مقاومت ندارند این در حالی است که در مقابل حتی سازه‌های جدید بتی جدید هم ترک می‌خورند و در بازدیدی که ۱۰ روز پیش در خیابان رباط داشتم ساختمانی که سال ۱۳۸۹ ساخته شده است و طراح و مهندس ناظر دارد، آنقدر ترک خورده بود که قابلیت سکونت نداشت.

میراث فرهنگی: باید به ریشه اصلی فرونشست پرداخت

اما شهرام امیری مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: بنابر آخرین گزارش‌ها فرونشست زمین در حوالی محور شمالی شهر اصفهان گسترش یافته و تعدادی از مدارس و ساختمان‌های بلند مرتبه نیز تخلیه شده است. اگر فرونشست به مرکز شهر هم کشیده شده باشد نیازمند بررسی دقیق‌تر توسط همه نهادها است، نمی‌توان گفت فقط آثار تاریخی درگیر شده زیرا فرونشست پدیده‌ای است که همه تأسیسات را درگیر می‌کند و از این رو همه دستگاه‌ها و نهادها باید برای این معضل اقدام کنند.

وی اضافه می‌کند: باید به عامل اصلی فرونشست پرداخت که خشکی زاینده رود بوده و فرونشست بر اثر آن در حال تشدید است و تا زمانی که برای زاینده رود فکر اساسی نشود گسترش این شرایط دور از انتظار نیست.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با اشاره به پایش و مرمت اضطراری شکاف عمیقی که در گنبدخانه مسجد سید یادگار عصر قاجار اتفاق افتاده، می‌گوید: باید توجه داشت که قسمت شمالی مسجد سید زمین است و حفاظی وجود ندارد و شکاف روی دیوارها در بخش گنبدخانه بسیار قالب رؤیت است.

اختصاص ۱۴ میلیارد اعتبار برای بررسی فرونشست آثار تاریخی اصفهان

امیری با بیان اینکه تجهیزات و دستگاه‌های GPS را که دو سال پیش قرار بود در بناهای تاریخی نصب شود، هنوز به ما تحویل نداند، اضافه می‌کند: طی هفته‌های گذشته که به همراه معاون وزارت میراث فرهنگی از میدان نقش جهان، مسجد جامع و شیخ لطف الله، بازارهای پیرامون و از جمله بازار قیصریه بازدیدی داشتیم، مقرر شد اعتباری برای مسجد جامع و میدان نقش جهان در اختیار اصفهان بگذارند.

وی می‌گوید: نیاز اعتباری ما ۱۴ میلیارد تومان برآورد شده است که هفت میلیارد آن توسط وزارت میراث فرهنگی و هفت میلیارد دیگر از محل بودجه‌های استانی تأمین خواهد شد. با توجه به اینکه میدان نقش جهان و مسجد جامع حساسیت بیشتری دارد و این مسجد دارای عظیم‌ترین گنبد با کاشی کاری در جهان است، پژوهش بر وضعیت این بنای عظیم به محض وصول اعتبار طی هفته‌های پیش رو آغاز می‌شود.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان خاطرنشان می‌کند: میدان نقش جهان و مسجد جامع ثبت یونسکو و بنایی بین‌الملی هستند و اگر لازم شود از کارشناسان بین‌الملی برای بررسی وضعیت گنبد و سازه آن کمک خواهیم گرفت. حساسیت و ثبت بین‌المللی این بنای عظیم قابل ریسک نیست و از همه امکانات و توانمندی‌های علمی در سطح بین‌الملل کمک خواهیم گرفت.

امیری در عین حال چرخش ستون‌های مسجد جامع عباسی بر اثر فرونشست را حدس و گمان عنوان می‌کند و می‌گوید: ما برای تأیید این مسئله به پژوهش‌های جدی تر و کارآمدتری نیاز داریم، منتظر تخصیص بودجه هستیم تا عملیات پژوهش در مسجد جامع آغاز شود. با توجه به گستردگی بیش از حدی که این بنا دارد؛ میدان نقش جهان ۸۵ هزار مترمربع وسعت دارد و شامل مسجد جامع با مساحت ۱۶ هزار متر و بیش از هشت کیلومتر بازار مسقف شامل سراها، تیمچه‌ها و کاروانسراها می‌شود و از این رو این بنای عظیم تاریخی بسیار در خطر است.

شاید اعوجاج گنبد مسجد جامع بر اثر نشست زمین باشد

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: نگرانی‌ها قابل درک است اما نمی‌توان با یک پژوهش سطحی به این نتیجه رسید و باید توجه داشت که اگر صفویان ۴۰۰ سال پیش بنایی عظیم را با خشت و آجر ساختند زیرسازی‌های آن را هم آن زمان انجام دادند.

امیری با بیان اینکه فرونشست طی ۱۰ سال اخیر به ویژه شهر اصفهان را دچار آسیب کرده است، تصریح می‌کند: ما متولی حفظ آثار تاریخی هستیم و به محض تأمین بودجه، پژوهش‌ها در خصوص میدان نقش جهان به طور جدی آغاز می‌شود. حتی همان اعوجاج (کجی و انحنا) در گنبد مسجد جامع نیز باید بررسی شود که آیا ارتباط به همین موضوع فرونشست دارد یا خیر زیرا شاید بر اثر نشستی که در زمین زیر گنبدخانه ایجاد شده تحرکاتی به وجود آمده است که روی گنبد این مسجد خود را نشان می‌دهد.

زخم کاری فرونشست زمین در حالی سر باز کرده و بر چهره آثار تاریخی اصفهان خود نمایی می‌کند که عزمی برای مقابله با این پدیده شوم در اصفهان و در سطح ملی وجود ندارد و جز برگزاری نشست‌ها و جلسات فرسایشی و بی اثر برای نجات دیار زاینده‌رود، اقدام جدی تاکنون نشده است.

سازمان زمین‌شناسی کشور، نرخ فرونشست زمین در اصفهان را سالانه بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر اعلام کرده درحالی‌که فرونشست بیش از چهار میلیمتر در دنیا بحران آب تلقی می‌شود.

استان اصفهان ۳۵ محدوده مطالعاتی (دشت) دارد که از این تعداد هم اینک ۶ دشت آزاد و ۲۹ دشت ممنوعه است و از این تعداد ۱۰ دشت ممنوعه بحرانی است که یکی از آنها دشت اصفهان- برخوار بوده که شهر اصفهان در آن واقع است.

طی سال‌های اخیر به دلیل خشکی زاینده‌رود و برداشت‌های غیرمجاز و تغذیه نشدن سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست زمین پیامدهای خود را آشکار کرده و به بحرانی پیچیده در این استان تبدیل شده است.