رسم و رسوم همدانی‌ها در شب چله‌نشینی/ از کرسی تا چنجه شکستن

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- محمدرضا بهرامی‌صفت: تاریخ ایران سرشار از رسم و رسوم‌های باستانی بوده که ایرانیان از هزاران سال گذشته تا به امروز این رسم و رسوم‌ها را زنده نگه داشته‌اند.

یکی از ویژگی‌های رسم‌های ایرانیان توجه به دورهمی و صله رحم بوده و همیشه شادی‌ها در کنار خانواده و تقسیم عشق و محبت بوده، صدای پای قدم‌های زمستان که به گوش می‌رسد، ایرانی‌ها از هفت هزار سال پیش به شب‌نشینی یلدا می‌نشستند.

در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی می‌کردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشید بوده‌اند، مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمی‌کرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شب‌های طولانی جشنی برپا و تلاش می‌کردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.

در زمان قدیم به شب یلدا، شب زایش خورشید می‌گفتند چرا که معتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد می‌شود و تابش نور قوی‌تری را بر مردم به ارمغان می‌آورد. یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله نیز می‌گویند این است که چله در واژه‌های باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز می‌شود که به آن چله بزرگ می‌گویند.

این دوره بلند از یک دی تا ۱۰ بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچک نیز از ۱۰ تا ۳۰ بهمن ادامه دارد و این ایام را چله کوچک می‌نامند. چیزی که شب یلدا را نسبت به خیلی دیگر از اعیاد باستانی متمایز می‌کند، آداب و رسوم آن است که بسیار دوست‌داشتنی است و البته در نقاط مختلف جهان، به طرزهای مختلفی آن را گرامی می‌دارند.

اما مردم دیار الوندنشینان به واسطه همنشینی با الوند زمستان‌های سخت و سردی را می‌گذراندند تا حدی که پدر بزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از برف‌های سنگینی صحبت می‌کردند که باعث بستن کوچه‌ها و زدن تونل برای رفت و آمد صحبت می‌کردند.

کرسی پای ثابت زمستان‌های مردم هگمتانه بوده و همچنان هم قدیمی‌ها از لذت کرسی‌نشینی صحبت می‌کنند و مراسم ویژه‌ای در شب یلدا برای کرسی‌گذاری برگزار می‌کردند تا اینگونه به استقبال فصل سرد سال بروند.

در شب چله تمام خانواده در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها جمع می‌شدند و همه فرزندان و نوه‌ها که با عشق و محبت به استقبال این دورهمی می‌رفتند.

زنان همدانی برای این شب تدارکات ویژه‌ای می‌دیدند از خرید انواع تخمه، شاهدانه، انجیر خشک، نخود، گردو، بادام و درست کردن کدو و دان کردن انار بود.

در این شب یک رسم قدیمی از صدها سال پیش اجرا می‌شود که «فال سوزن» نام دارد. هنوز هم برخی خانواده‌های همدانی به برگزاری این رسم پایبند هستند. روال آداب چله در همدان چنین است که وقتی خوردنی‌ها تمام شد، یک تکه پارچه تازه و آب نخورده می‌آورند.

یک خانم مسن و با کمالات که اشعاری را از حفظ است، شعری می‌خواند. سپس دختر بچه کوچکی روی همان پارچه سوزن می‌زند. حاضران مجلس در دل نیت می‌کنند. خواندن هر شعر که تمام شد، در هر محلی که دختر سوزن زده (البته دیگران محل سوزن زدن‌ها را نباید ببینند) مخصوص یک شعر است و هر کسی هر نیتی دارد یکی از آن‌ها را که مخصوص یک شعری است را انتخاب و شعر را جواب نیت خود می‌داند.

برای احیا رسم و رسوم‌ها قدیم باید تلاش کنیم

علی اکبر احمدی آرون یکی از کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری همدان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به رسم و رسوم همدانی‌ها در شب یلدا اظهار کرد: در همدان قدیم زمستان را به چله بزرگه و چله کوچ که تقسیم می‌کردند.

وی افزود: همدانی‌های قدیم معتقد بودند که چله بزرگه ۴۰ روز است و از اول دی شروع می‌شود و چله کوچیکه ۲۰ روز است که از یازدهم تا آخر بهمن ادامه دارد. این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه در چله کوچیکه هوا به قدری سرد می‌شد که اغلب حوض‌ها می‌ترکید، گفت: چهار روز از آخر چله بزرگه و چهار روز اول چله کوچ که را چار چار می‌گفتند.

احمدی خاطرنشان کرد: زمستان‌های همدان در گذشته بسیار زبانزد بوده و برف‌های بسیار سنگینی می‌باریده که رفت و آمد را بسیار دشوار می‌کرده است.

وی با اشاره به مراسم‌های شب یلدا بیان کرد: شام ویژه شب یلدا "شام محبت" نام دارد و اگر بین دو خانواده اختلاف و رفت و آمد قطع می‌شد در شب یلدا بزرگ فامیل آن دو خانواده‌ای را که با هم کدورت داشتند را به خانه خود دعوت می‌کردند.

این کارشناس حوزه میراث‌فرهنگی و گردشگری عنوان کرد: کله و پاچه شام شب یلدا در همدان بود که برای برقراری صلح و صفا بین دو خانواده که با یکدیگر کدورت داشتند، پخت می‌شد از این رو به آن "شام محبت" می‌گفتند.

احمدی با بیان اینکه اولین مرحله شب‌نشینی فصل زمستانی از شب یلدا و در خانه پدر بزرگ آغاز می‌شود، بیان کرد: بعد از آئین قصه‌گویی و شاهنامه خوانی، سخنوری و مشاعره نوبت به بازی‌های سرگرم‌کننده فصل زمستان می‌رسید و زیباترین بازی مخصوص شب یلدا، بازی جذاب و شیرین "مهره ریزان" بود.

برای آشنایی بیشتر با رسم و رسوم همدانی‌ها با شب یلدا با یکی از پیرمردهای قدیمی این شهر هم گفتگو شدیم.

حال و هوای شب چله قدیم همدانی‌ها به فراموشی سپرده شده است

حاج اصغر همدانی زاده که در یکی از قدیمی‌ترین محل‌های همدانی یعنی جولان زندگی می‌کند در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: این روزها دیگر از حال و هوای شب‌های چله قدیم همدان خبر نیست، آب و هوای امروز که مانند شب‌های نزدیک عید نوروز است و دیگر خبری از سرمای استخوان‌سوز همدان و برف‌های سنگین نیست.

وی افزود: در محله ما چل پله جولان آنقدر برف می‌بارید که برای رفت و آمد تونل می‌زدیم و تازه در اواخر اسفند شروع به یخ شکستن کوچه‌ها می‌کردیم ولی دیگر خبری از آن حال و هوا نیست.

این پیرمرد قدیمی همدانی با اشاره به مراسم کرسی گذاشتن گفت: یک زمستان بود و یک کرسی گذاشتن اصلاً بدون کرسی زمستان سر نمی‌شد و در شب‌های چله ما همه زیر کرسی می‌رفتند و روی آن را با خوراکی‌ها تزئین می‌کردند.

وی عنوان کرد: خانم‌ها خانه از چند روز قبل لوازم پذیرایی را آماده می‌کردند از نخود و کشمش، تخمه و گردو، کدو و هندوانه که تا پاسی از شب خانواده‌ها در کنار هم سرگرم می‌شدند.

حاج اصغر با اشاره به فال گرفتن برای فرزندان و نوه‌ها بیان کرد: بزرگان فامیل پدربزرگ‌ها کتاب حافظ را در این شب برمی‌داشتند و برای فرزندان خود فال می‌گرفتند.

گفتنی است؛ با گذر زمان و ماشینی شدن زندگی‌ها و در کنار آن کم‌تر شدن رفت و آمدها دیگر خبری از رسم و رسوم گذشته نیست و بیشتر این رسم‌ها به فراموشی سپرده شده و تنها نامی از آنها باقی مانده است.

اما باید برای احیا این سنت و فرهنگ‌های قدیم تلاش شود تا این شادی‌ها و در کنار هم بودن‌ها که اصل آن برای احترام به بزرگان فامیل، صله رحم و عشق و محبت بوده تلاش کرد تا زندگی ماشینی امروز ما در خود گم نکند.