حضور ایران در قطب جنوب؛ نشانه‌ای بر توان و نفوذ بین‌المللی تهران

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: قطب جنوب یکی از نواحی باارزش کره زمین است که مسائل مربوط به آن به دلیل وضعیت جغرافیایی و طبیعی آن به عنوان منطقه دور افتاده چندان مورد توجه قرار نگرفته است. تحولات جامعه بین‌المللی به ویژه در دو دهه قرن بیست‌ویکم نشان داد که شاید دیگر نتوان ناحیه‌ای را بر روی سطح کره زمین پیدا کرد که کشورهای جهان نسبت به آن بی‌تفاوت باشند.بر همین اساس این منطقه جایگاه ویژه‌ای نزد کشورهای جهان از جمله کشورهای در حال توسعه دارد.

نظام معاهده‌ای حاکم بر قطب جنوب، مجموعه‌ای متشکل از معاهده قطب جنوب در سال ۱۹۵۹ به همراه کنوانسیون‌های دیگری که به وسیله اعضای مشورتی معاهده ۱۹۵۹ است که در موضوعات مختلف جنوبگان تنظیم شده‌اند. این معاهده بحث‌های مربوط به حاکمیت در منطقه را کنار گذاشت و کلیه فعالیت‌های نظامی اعم از ساخت پایگاه‌های نظامی و درگیری نظامی و آزمایش سلاح‌های هسته‌ای را ممنوع اعلام کرد.

اما از دهه ۱۹۶۰ دیدگاه جدیدی با عنوان قطب جنوب به عنوان میراث مشترک بشریت با محوریت سازمان ملل شکل گرفت. این دیدگاه که در بین قریب به اتفاق کشورها پذیرفته شد، ضمن رد هر ادعای حاکمیتی بر منطقه، خواستار طرح موضوع در مجمع سازمان ملل و برقراری رژیم جهانشمول مبتنی بر میراث مشترک بشریت در این منطقه است. اهمیت این موضوع بر اثر اثبات وجود منابع معدنی و دریایی، انحصاری بودن نظام معاهده قطب جنوب، انعقاد کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها، به ویژه پذیرش اصل میراث مشترک بشریت در بستر و زیربستر دریاها و اعماق اقیانوس‌ها افزایش یافت. در حال حاضر قطب جنوب نه یک کشور، بلکه یک قلمرو سیاسی است. گرچه این منطقه از سال ۲۰۰۲ دارای پرچم است، اما از دولت برخوردار نیست و توسط یک مجموعه قانونی الزام‌آور از توافقات بین‌المللی اداره می‌شود و اکثر بازدیدکنندگان قطب جنوب تابع قوانین قطب جنوب کشور خود می‌باشند.

سابقه حضور ایران در قطب جنوب

اولین حضور یک ایرانی در قطب جنوب مربوط به ۱۹۶۶ است. در سال ۱۹۷۵ نخستین پایگاه علمی ایران در قطب جنوب ایجاد شد. از آن زمان به بعد، این منطقه به عنوان حضور علمی ایران در قطب جنوب شناخته شده است. در سال ۱۳۷۸ یک محقق ایرانی در یک دوره چندماهه به همراه محققان روسی و هندی به این منطقه اعزام شد. این سفر ۹۹ روزه بر پایه تحقیقات و بررسی‌های علمی استوار بود و اعزام کارشناس ایرانی با هماهنگی مرکز ملی اقیانوس‌شناسی صورت گرفت. اما پس از آن دیگر اعزامی از ایران صورت نگرفت. ایران عضو پیمان قطب جنوب نیست اما در سال ۲۰۱۴ به عضویت کمیته علمی تحقیقات جنوبگان SCAR درآمد و زمینه مشارکت در تحقیقات جنوبگان و احداث پایگاه دائمی تحقیقاتی در قطب جنوب برای کشور فراهم شد.

منطقه جنوبگان ایران

قطب جنوب به عنوان یک سرزمین پهناور، پنجمین قاره بزرگ در کره زمین محسوب می‌شود. مساحت سطح این منطقه حدود ۱۴ میلیون کیلومتر مربع تخمین زده شده است. جنوبگان ایران منطقه‌ای در حد فاصل مختصات ۵۹٫۵۰ شرقی تا ۶۳٫۱۴ شرقی از سواحل ایران است. این منطقه به طول تقریبی ۳۰۰۰ کیلومتر و عرض ۴۰۵ کیلومتر و مساحت تقریبی ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار کیلومتر مربع است که با قلمرو جنوبگان استرالیا همپوشانی دارد. سازمان اقیانوس‌شناسی ایران در سال‌های اخیر در صدد ایجاد کلبه پژوهشی در قطب جنوب است. در فوریه سال ۲۰۱۳ سرلشگر محمدحسین باقری اعلام کرد که ایران به دلیل امکان دسترسی از طریق دریای مکران به قطب جنوب و حایل نبودن هیچ سرزمینی در این میان می‌تواند بر طبق قوانین بین‌المللی در بخشی از قطب جنوب ادعای حاکمیت کند.

دلایل اهمیت حضور ایران در قطب جنوب

حضور ایران در قطب جنوب از منظر سیاسی نشانه‌ای از توان و نفوذ بین‌المللی ایران است. کشورهایی که در این منطقه از حضور میدانی برخوردارند، می‌توانند در مباحث و تصمیم‌های مربوط به این منطقه شرکت کنند. بنابراین قطب جنوب فرصت‌های منحصر به فردی را به دانشمندان در بسیاری از رشته‌ها برای بهبود درک شرایط منطقه‌ای و جهانی ارائه می‌دهد.

پیمان حاکم بر قطب جنوب دارای ۵۳ کشور عضو است که بسیاری از آنها از نظر جغرافیایی به این قاره نزدیک نیستند. در حوزه نظامی چنان چه دریادار ایرانی درباره احداث پایگاه در قطب جنوب می‌گوید: «این منطقه بهترین مقر برای کنترل موشک‌های بالستیک است و دشمن از این منطقه استفاده می‌کند. ما باید ابتدا یک گروه پژوهشی به آنجا بفرستیم تا شرایط را بررسی کنیم … مورد مهم‌تر اینکه ما باید ارتباط دائمی با این پایگاه داشته باشیم.» با این حال طبق سیستم پیمان جنوبگان، سراسر این قاره تنها منطقه‌ای برای پژوهش علمی است و هر گونه کنش نظامی و ادعای مالکیت در آن ممنوع است.

از نظر علمی حضور در این منطقه این فرصت را برای ایران فراهم می‌کند تا تحقیقات مرتبط با این منطقه که دارای شرایط منحصر به فردی است انجام دهند. حسین فرجامی، رئیس وقت مرکز ملی تحقیقات جنوبگان در سال ۱۴۰۰ در این باره گفت: «وجود منابع غنی معدنی، تنوع زیستی با ویژگی‌های منحصر به فرد و وجود ۷۰ درصد آب شیرین دنیا از عواملی است تا ایران در صدد باشد در قالب یک برنامه پنج ساله با تاسیس پایگاه دائمی به مطالعه و ساخت کشتی یخ شکن در حوزه‌های فضایی، نجومی و اقیانوس‌شناسی به مطالعه بپردازد.» از منظر اقتصادی نیز با وجود ذخایر نفت خام در این قاره و وجود منابع زغال‌سنگ، هیدروکربن، سنگ آهن، پلاتین، مس، کروم، نیکل و طلا، اما هیچ گونه کنش اقتصادی در جنوبگان وجود ندارد و تنها ماهی‌گیری در بیرون قاره و گردشگری در اندازه کوچک در سواحل آن مشاهده می‌شود.

بنابراین می‌توان گفت اغلب فعالیت‌های تعریف شده در این قاره پژوهشی است و حدود ۳۰ کشور نزدیک به ۷۰ پایگاه پژوهشی را در این پهنه در اختیار دارند. ایران همچنین با توجه به اهمیت حضور در قطب جنوب، سعی در همکاری با سایر کشورها در این زمینه دارد. در سال ۲۰۲۱ یک توافق همکاری سه ساله در چارچوب تفاهم نامه همکاری بین المللی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور و صندوق و بنیاد پژوهش‌های بنیادین روسیه در این حوزه به امضا رسید.

جمع‌بندی

حضور ایران در قطب جنوب برای نشان‌دادن قدرت کشور دارای اهمیت قابل توجه است و اقداماتی نیز در این زمینه انجام گرفته است. به نظر می‌رسد که ایران برای فعالیت جدی در قطب جنوب بیش از همه نیاز به یک برنامه راهبردی دارد که چشم‌انداز و اهداف برنامه قطب جنوب و همچنین پیامدهای مالی و لجستیکی را مشخص نماید. طرح ملی تاسیس پایگاه دایمی جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی انجام و به تصمیم‌گیران ارائه شده است. دنبال کردن الحاق به معاهده قطب جنوب و ایجاد پایگاه دائمی و فصلی در جنوبگان که هزینه آن بیش از ۱۰۰ میلیون دلار تخمین زده شده، از دیگر موضوعات مهم در این زمینه است که برای دستیابی به نتیجه می‌بایست در دستور کار قرار داده شوند.

سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل