«شرق وحشی» و یک یاغی نامدار/ مرثیه یک مادر که ترانه‌ای ماندگار شد

مجتبی اسماعیل زاده تهیه کننده و کارگردان مستند «شرق وحشی» که برنده جایزه بهترین پژوهش مستند از جشنواره ملی فیلم اقوام شده بود، در رابطه با شکل گیری ایده و انتخاب سوژه این مستند به خبرنگار مهر گفت: ما در خطه سبزوار سالیان سال و شاید بالغ بر ۵۰ سال است ترانه‌ای به نام «ننه گل محمد» را که مرثیه ای از زبان مادر فردی به نام گل محمد و برای مرگ او سروده شده است، می‌خوانیم. این ترانه این اواخر ترانه معروفی شده است و در مراسم های مختلف و بزم ها خوانده می‌شود. «ننه گل محمد» روایتگر شرح حال گل محمد است و من از بچگی با شنیدن این ترانه در ذهنم می‌پرسیدم این آدم کیست؟

وی با اشاره به اینکه ترانه‌ای مشابه با عنوان «رشیدخان» هم در قوچان وجود دارد، ادامه داد: در دوران مدرسه متوجه شدم این افراد یاغی‌هایی در زمانه خود بوده اند و محمود دولت آبادی رمان «کلیدر» را بر اساس اتفاقات زندگی آن ها نوشته است؛ همچنان این کنجکاوی برای من وجود داشت که چطور ترانه ای درباره این فرد در تمام مراسم ها و بزم ها خوانده می‌شود ولی ما هیچ چیز راجع به شخصیت او نمی‌دانیم از این رو تصمیم گرفتم درباره گل محمد کلمیشی، برادران، عموی او و اتفاقاتی که در آن بازه زمانی برای او افتاده است یک مستند بسازم.

این مستندساز با اشاره به اینکه در تولید مستند از رمان «کلیدر» اقتباس نکرده است، گفت: از آنجایی که رمان را خوانده بودم و با آقای دولت آبادی صحبت کرده بودم، می‌دانستم کتاب «کلیدر» روایت مستندی از زندگی گل محمد نیست و اتفاقی که برای او افتاده، دستاویزی برای روایت آقای دولت آبادی بوده است و ایشان شخصیت‌های زیادی به داستان اضافه کرده است که واقعی نبوده اند، نام شخصیت ها را تغییر داده و ماجراها و اتفاقاتی به داستان اضافه یا کم شده اند.

وی با اشاره به طولانی شدن تولید این مستند در رابطه با چالش های پژوهش و تولید، گفت: ساخت این مستند خیلی طولانی شد و آن چه در فیلم می‌بینیم در سال ۹۰ یا ۹۱ تصویربرداری شده است در حالی که فیلم سال ۱۴۰۰ منتشر شد؛ از سال ۷۵ تا ۷۸ به دنبال افراد مرتبط با گل محمدها و داستان واقعی آن ها بودم و در این بازه تلاش کردم هرکس از بازماندگان آن ها را که هنوز زنده هستند، پیدا کنم و به روایت مستندتر برسم.

وی ادامه داد: از سال ۹۰ - ۹۱ تصویربرداری و مونتاژ را انجام دادم و سال ۹۲ نسخه ای آماده شد اما حس می‌کردم این نسخه کامل نیست و در نهایت پس از مدتی سرگردانی، مصاحبه ها و پلان های جانبی ضبط کردم و کم کم مشغول کارهای دیگر شدم و این مستند از برنامه کاری ام خارج شد تا دوران کرونا که دوباره سراغ این فیلم آمدم و از اول آن را مونتاژ کردم که سال ۱۴۰۰ رسما منتشر شد.

اسماعیل زاده که برنده جایزه بهترین پژوهش جشنواره ملی فیلم اقوام شده است با اشاره به این‌که پژوهش در کارهایی که سراغ یک داستان مبتنی بر روایت های شفاهی رفته و اسناد مکتوب در رابطه با آن وجود ندارد، خیلی سخت است، گفت: از کل موجودیت گل محمد نهایتا ۴ یا ۵ فریم عکس پیدا کردیم، تنها ۲ برگ سند از شکایت افراد نسبت به او وجود دارد و هیچ سند مکتوب دیگری در دسترس نیست. این اتفاق در بازه زمانی ۱۳۲۰ رخ داده است و بیش از ۸۰ سال فاصله زمانی وجود دارد.

وی با اشاره اینکه از اوایل دوران دبیرستان به فکر تحقیق درباره این سوژه افتاده است، افزود: آن زمان می‌گفتند شیروهان که آخرین رفیق گل محمد بوده، مرده است. با شروع مستند تصمیم گرفتم تفحص میدانی انجام دهم و تلاش کنم با حضور میان مردم به سرنخ برسم. اضافه شدن آقای کارگری به پیشرفت کار خیلی کمک کرد؛ وی راوی این فیلم است و سال های زیادی روی این موضوع تحقیق کرده و اولین کسی بوده است که بعد از انقلاب این ترانه با صدای او از رادیو و تلویزیون پخش شد.

این کارگردان ضمن اشاره به اینکه حین پژوهش توانسته نسل دوم افراد مرتبط با شخصیت های اصلی و تاثیرگذار قصه را پیدا کند، عنوان کرد: دختر گل محمد، پسر خان محمد، بچه های بیگ محمد و ... را پیدا و قصه را از نسل دوم روایت کردم. در عین این روایت، تلاش کردم آن چیزی که به واقعیت نزدیک است انتخاب کرده و در مستند قرار دهم.

وی ضمن یادآوری زمان‌بر بودن پژوهش ها در سبزوار، گفت: در نیشابور و مشهد حدود ۵۰ ساعت فیلمبرداری انجام دادم؛ مصاحبه های زیادی گرفتم اما خیلی از آن ها را وارد فیلم نکردم چرا که برخی از این خاطرات به دور از واقعیت بود. تلاش کردیم روایتی ارائه کنیم که مستندترین روایت مبتنی بر واقعیت باشد.

این مستندساز، چالش اصلی در مستندهای مبتنی بر روایت شفاهی را کمبود مدرک و داکیومنت عنوان کرد و افزود: نبود منبع مستند مکتوب یا تصویری مهمترین چالش ما بود. دیگر چالشی که داشتیم تشخیص و تفکیک روایت صحیح و غیرصحیح از هم بود مثلا به من گفتند پسر گل محمد رئیس کمیته تهران در اوایل انقلاب بوده است اما پس از کلی پژوهش متوجه شدم او اصلا پسری نداشته است.

وی در پایان صحبت هایش مطرح کرد: با پرداختن به این اشخاص بخشی از تاریخ و فرهنگ یک شهر را زنده می‌کنیم. اگر به این افراد نپردازیم ممکن است خرده فرهنگ ها فراموش شوند. باید به گرامی داشتن خرده فرهنگ ها توجه کنیم.

«شرق وحشی» جستجویی است درباره گل محمد کلمیشی، یک یاغی سرکوب شده که بخش بزرگی از مردم سبزوار و خراسان، به عنوان یک مرد آزاده و قهرمانی مظلوم از او یاد می کنند. مرثیه ای که از زبان مادر گل محمد برای مرگ او سروده شده و تاکنون توسط هنرمندان مختلفی اجرا شده است.