مناسک موجب می‌شود باورهای درونی افراد مستحکم‌تر شود

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-مصطفی شاکری گرکانی: یکی از پیامدهای مثبت برگزاری مراسمات شادی چون مهمانی غدیر، افزایش نشاط اجتماعی است. وقتی به سنت و فرهنگ خودمان نگاه می‌کنیم همواره محوریت با برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری بوده و کمتر شاهد برگزاری مراسم شادی در جامعه خودمان بوده‌ایم.

از این جهت مهمانی غدیر آئین جدیدی است که می‌تواند در ضمن تحکیم باورهای دینی، نوعی شادی و نشاط را به جامعه تزریق کند و به بهبود شاخص‌های سلامت روان جامعه بینجامد. برای بررسی ابعاد مثبت مهمانی غدیر از منظر اجتماعی با محسن ردادی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت‌وگو کردیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید؛

*به عنوان سوال نخست، درباره نقش مناسک صحیح در افزایش شادی اجتماعی توضیح بفرمائید.

مناسک اجتماعی جزئی از رفتارهای جمعی مردم است که حداقل از دو جنبه می‌تواند در افزایش شادی و امید بین مردم تأثیرگذار باشد. جنبه اول مربوط به کل مناسک اجتماعی می‌شود، مثل مراسم عاشورا، مراسم فاطمیه و …. بر این اساس هر اقدام و رفتار جمعی که رخ می‌دهد چه برای شادی باشد و چه برای سوگواری باعث می‌شود مردم احساس تسکین پیدا کنند و خود همین همدلی و کنار هم قرار گرفتن باعث کاهش اضطراب و تنش می‌شود و مردم را آرام می‌کند در حالی که اگر مردم خیلی فردی زندگی کنند باعث می‌شود افراد دچار اضطراب شوند. بنابراین هر نوع رفتار جمعی موجب می‌شود مردم به هم پیوند بخورند و مردم به دلیل وجود این ارتباط یک نوع احساس امنیت پیدا می‌کنند.

از جنبه دیگر مناسک‌هایی که همراه با شادی و نشاط باشد بخشی از تعادل را به وجود می‌آورد. من قائل به این نیستم مراسم سوگواری کارکرد ندارد و موجب غمگین شدن جامعه می‌شود؛ خیر، حضور مردم کنار هم و غمگساری عمومی موجب نشاط اجتماعی می‌شود و به تخلیه احساسات و تسکین و آرامش می‌انجامد ولی باید تعادل رعایت شود و در مقابلش باید مناسکی وجود داشته باشد تا مردم همانطور که کنار هم عزاداری می‌کنند به ابراز شادی بپردازند و در نهایت یک جامعه سالم داشته باشیم. از این جنبه مهمانی غدیر باعث ایجاد تعادل می‌شود و علاوه بر اینکه خاصیت اول را دارد و باعث ایجاد آرامش بین مردم می‌شود و پیوند میان مردم را قوی‌تر می‌کند خاصیت دیگرش این است که تعادلی در رفتارهای جمعی مردم به وجود می‌آورد.

*درباره ضرورت توجه به مناسک صحیح و تفاوت آن با مناسک‌سازی غلط توضیح بفرمائید.

اصولاً روشنفکری دینی با مناسک چندان موافق نیست و با تاکید روی اندیشه و تفکر، انجام مناسک را تحقیر می‌کند. مثلاً یکی از جامعه‌شناسان مناسکی شدن دین را به عنوان یک خطر گوشزد می‌کند و معتقد است جامعه از اخلاق و باور دینی تهی شده و فقط پوسته مناسک باقی مانده است. ضمن اینکه باید این هشدار را پذیرفت و حواسمان باشد جامعه خیلی به سمت مناسکی شدن نرود ولی ستیزه کردن با مناسک درافتادن با جامعه و جنگیدن با رفتارهای جمعی مردم است. بنابراین زمانی مناسک غلط شکل می‌گیرد که دو اتفاق بیفتد؛ اول اینکه مناسک از باور و اخلاق و اندیشه تهی شده باشد و صرفاً بر اساس مناسک بخواهیم جامعه را دیندار نشان دهیم، دوم اینکه برای جامعه مناسک‌سازی نکنیم و چون جامعه نیازمند مناسک جمعی است خودش مناسک‌سازی کند. بنابراین از مناسک گریز نیست و اگر جامعه را هدایت نکنیم خود جامعه به سمت مناسک‌سازی می‌رود و گاهی اوقات افرادی مناسک‌سازی می‌کنند که آن مناسک نسبتی با دین ندارند و حتی ضد اجتماعی است.

بنابراین باید تلاش کنیم مناسک را گرامی بداریم و توجه داشته باشیم مناسک کارکرد دارد، مناسک مهم است و باید به آن توجه شود و دوم اینکه لازم است مناسک برای جامعه تعریف شود تا مناسکی که غیر دینی هستند و انحرافی هستند مثل مناسک برخی فرقه‌ها فرصت ظهور و بروز پیدا نکنند چراکه این فرقه‌ها از خلأ وجود مناسک استفاده می‌کنند تا افراد را به سمت خودشان جذب کنند و اتفاقاً یکی از دلایل رونق برخی فرقه‌های تصوف همین است که مناسک جمعی انجام می‌دهند. پس از این نظر هم باید از مناسک منفی و غلط خودداری کرد.

مناسک صحیح دو جنبه مهم دارد که باعث می‌شود اهمیت پیدا کند؛ اول اینکه مناسک موجب می‌شود باورهای درونی افراد مستحکم‌تر شود. چرا مناسک مهم است؟ چون ما یکسری باورها داریم مثل باور به ولایت که با تکیه بر مناسک قوی می‌شوند و در ضمن آن نوعی جامعه‌پذیری هم رخ می‌دهد و کودکان و نوجوانان از طریق حضور در این مراسم با این باورها آشنا می‌شوند. نکته دوم اینکه با این مناسک تظاهر اجتماعی رخ می‌دهد یعنی افرادی که باور به ولایت دارند به دیگران و غیر باورمندان نشان می‌دهند ما باور و اعتقادمان این است و این باعث می‌شود هویت جمعی تقویت شود. وقتی در عاشورا مردم عزاداری می‌کنند باور و اعتقاد خودشان را به دیگران نشان می‌دهند. این حضور اجتماعی و به نمایش گذاشتن اعتقادات باعث می‌شود هویت جمعی شکل بگیرد. پس مناسک از یک جنبه به تحکیم باورها می‌انجامد و از طرف دیگر موجب تقویت هویت جمعی می‌شود.

*نقش مناسک صحیح در توسعه همدلی و افزایش سرمایه اجتماعی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اولاً باید توجه کنیم گروهی دارای سرمایه اجتماعی هستند که میانشان ارتباط قلبی وجود داشته باشد. بنابراین این نوع مناسک باعث می‌شود افراد کنار هم قرار بگیرند و همدیگر را ببینند و ارتباط قلبی میان مردم بیشتر شود و این باعث افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود. ثانیاً انسان‌ها یک خاصیتی دارند و آن اینکه همیشه افراد شبیه به هم، کنار هم قرار می‌گیرند ولی مراسم‌هایی مثل مهمانی کیلومتری غدیر موجب می‌شود حتی افرادی با ظاهرهای متفاوت، طرز فکرهای متفاوت با یک رشته به هم متصل شوند و کنار هم قرار بگیرند. این باعث می‌شود سرمایه اجتماعی افزایش پیدا کند چون در حالی عادی من با افراد محدودی ارتباط دارم ولی این مناسک فرصتی فراهم می‌کند افراد متفاوتی همدلانه کنار هم قرار بگیرند.

در نظریه سرمایه اجتماعی، ما از دو نوع سرمایه اجتماعی یاد می‌کنیم: سرمایه اجتماعی هموندی، سرمایه اجتماعی پیوندی. سرمایه اجتماعی هموندی سرمایه اجتماعی است که درون‌گروهی است و میان کسانی برقرار است که همانند هم هستند. برای جامعه سرمایه اجتماعی هموندی چندان مفید نیست. سرمایه اجتماعی پیوندی سرمایه اجتماعی است که میان این حلقه‌ها شکل می‌گیرد یعنی گروه‌ها و سازمان‌هایی که انسجام درونی دارند با هم پیوند برقرار می‌کنند. این برای جامعه خیلی مفید است و اهمیت زیادی دارد. اگر فقط در جامعه سرمایه اجتماعی هموندی برقرار باشد کم‌کم در جامعه نفرت به وجود می‌آید مثلاً تصور کنید آذری‌زبان‌ها فقط سرمایه اجتماعی هموندی خاص خودشان را داشته باشند یا مذهبی‌ها فقط با خودشان ارتباط داشته باشند طبیعتاً با جامعه فاصله می‌گیرند و یک شکاف اجتماعی پدید می‌آید. بنابراین اگر فقط سرمایه اجتماعی هموندی باشد خطری برای جامعه به وجود می‌آید و لازم است سرمایه اجتماعی پیوندی هم تقویت شود یعنی اقوام و افراد مختلف حول یک محور مشترک مثل ولایت امیرالمومنین دور هم جمع شوند و همدلی بین افراد به وجود بیاید. مهمانی کیلومتری از این جهت مهم است چون افراد را کنار هم قرار می‌دهد و باعث می‌شود سرمایه اجتماعی پیوندی افزایش پیدا کند.

به عنوان نتیجه‌گیری بحث می‌خواهم به این نکته اشاره کنم که سرمایه اجتماعی دو عنصر مهم دارد، یکی مشارکت، یکی اعتماد. مشارکت و اعتماد دو عنصر مهم برای سرمایه اجتماعی هستند. مناسکی مثل مهمانی غدیر می‌تواند با تقویت این دو عنصر، باعث افزایش سرمایه اجتماعی شود. مشارکت به معنای این است که همکاری بین مردم افزایش پیدا کند و مردم همه با هم جمع شوند و در برپایی این مراسم با هم مشارکت کنند. پس باید مهمانی غدیر غیر دولتی باقی بماند و متکی بر مشارکت مردمی باشد. قاعدتاً هرچه از دولتی‌تر شدن فاصله بگیرد و مردمی‌تر باشد سرمایه اجتماعی بیشتر می‌شود. عنصر دوم اعتماد است و هر چه در جامعه اعتماد بین افراد بیشتر باشد سرمایه اجتماعی بیشتر است. در این راستا لازم است افراد و سلیقه‌های گوناگون به این مراسم دعوت شوند و حضور پیدا کنند. اگر لازم است دعوتنامه ارسال شود، اگر لازم است این دعوت سینه به سینه منتقل شود و افرادی که با جوامع مذهبی فاصله دارند دعوت شوند در این جشن شرکت کنند چون خود این امر موجب می‌شود نوعی اعتماد بین افراد و گروه‌های مختلف اجتماعی حاصل شود.